کودتای ناکام ترکیه در هفته گذشته پرپیامد و خبرساز بود. گرچه دیرگاه جمعه بیست و پنج تیر کودتاگران اصطلاحا با توپ پر به میدان آمدند اما فراخوان رجب طیب اردوغان رییس جمهور ترکیه از طریق شبکه‌های اجتماعی برای رویارویی مردم در کنار مقابله پلیس با کودتاگران ابتکار عمل را از دست طراحان و عاملان کودتا گرفت.
رییس جمهور همچنین فتح‌الله گولن رقیب سیاسی و رهبر مذهبی جنبش خدمت را که سالهاست در تبعید خودخواسته در ایالت پنسیلوانیای آمریکا به سر می‌برد متهم به دست داشتن در کودتا کرد. اتهامی که فتح‌الله گولن رد کرده است.
کودتا صدها تلفات داشت. اغلب غیرنظامی و بقیه پلیس و نظامی. شمار زخمی‌ها هم در گزارش‌ها بیش از ۱۴۰۰ نفر گزارش شد.
از شنبه بر دامنه تظاهرات مخالفان کودتا و حامیان دولت که تصویر آن اول از مرکز شهر استانبول و میدان تقسیم پخش شد، افزوده شد و دامنه آن بعدا به خیابانهای اصلی و پلهای شهرهای دیگر رسید تا اینکه سرانجام راه مردم مخالف کودتا به پل نمادین بسفر هم گشوده شد.
اما با اعلام وضعیت اضطراری که اختیارات ریاست جمهوری و دولت را در برابر سایر نهادها افزود از روز یکشنبه نوبت به برکنار کردن قاضی‌ها و بازپرس‌ها و بازداشت امیران ارتش و سران نیروی هوایی و رده‌های پایین تر نیروهای مسلح و بخشی از پلیس رسید.
دامنه بازداشت، برکناری و تعلیق خدمت در یک هفته‌ای که از کودتا می‌گذرد به دانشگاهیان، آموزگاران، گزارشگران و رسانه‌ها رسید. این برخوردها زندگی بیش از ۶۰ هزار تن را بنا بر گزارش‌ها در یک هفته دگرگون کرده است.
دولت می‌گوید این اقدامات برای استقرار مجدد نظم و رفع تهدیدها ضروری است. کودتا در سطح جهان محکوم اعلام شد. ایران حتی پیش از شکست کودتا این اقدام را محکوم کرد. آمریکا و اتحادیه اروپا هم کمی بعد با محکوم کردن کودتا حمایت خود را از دولت ترکیه و حکومت قانون اعلام کردند.
آمریکا در پاسخ به درخواست استرداد فتح‌الله گولن خواستار مستندات موثق شد تا واشنگتن درخواست ترکیه را بررسی کند.
در واکنش به سخن به میان آوردن رجب طیب اردوغان از امکان بازگشت مجازات اعدام در پاسخ به درخواست به توصیف او مردم در رشته تظاهرات علیه کودتا اتحادیه اروپا هشدار داد که احیای مجازات اعدام در ترکیه سبب رد درخواست پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا خواهد شد.
ترکیه کلا در واکنش به سمت‌گیری‌های اتحادیه اروپا می‌گوید سرتان به کار خودتان باشد.
پیش‌زمینه‌ها و پیامدهای کودتا و ضد کودتا یک هفته پس از این دو رویداد موضوع مناظره ای است میان سه میهمان این هفته برنامه «دیدگاه‌ها» : عباس قره آغاجی، مدیر مرکز تحقیقات استراتژیک دریای سیاه و استاد و کارشناس امور آسیای مرکزی و خاورمیانه در دانشگاه گیرسون در ترکیه، قدیر گلکاریان عضو هیئت علمی دانشگاه خاورمیانه قبرس و استاد کارشناس امور سیاسی ترکیه در نیکوزیا و تورج اتابکی پژوهشگر ارشد پژوهشکده بین‌المللی تاریخ اجتماعی آمستردام.
آقای قره آغاجی، با ماهیت کودتای ترکیه آغاز کنیم. در هفته گذشته خیلی زیاد این بحث شد که آیا این کودتا اصیل یا به زبان شفاهی مصطلح راستکی بود یا کودتای نمایشی رجب طیب اردوغان بود برای تقویت دولت خودش و تضعیف مخالفان؟ پاسخ شما که در ترکیه استاد دانشگاه هستید و از قبل از کودتا تا همین الان شاهد ماجرا بودید به این پرسش چیست؟
عباس قره آغاجی: نه بدون شک باید گفت کودتای حقیقی و شکست خورده است. ناشی‌گری‌هایی در کودتا بود ولی این در تاریخ ترکیه ما شاهد کودتاهای زیادی بودیم ۱۹۶۰، ۱۹۷۱، ۱۹۸۰ و کودتای پست مدرن ۱۹۹۷ پشت هم. می‌توانیم بگوییم این کودتایی که انجام شده توسط نظامیان طرفدار آقای فتح‌الله گولن کودتای بسیار خونین و البته شکست خورده است. نظامیان طرفدار آقای گولن در تمام شهرها و میدانها و در مجلس و مراکز پلیس با بمباران‌هایی که کردند و شلیک گلوله‌ها حدود ۲۴۰ نفر را کشتند و بیش از ۱۵۰۰ نفر را زخمی کردند. با توجه به اینکه در تاریخ ترکیه امکان نداشت که کودتاگران بروند مجلس را بمباران کنند این به هیچ وجه کودتای نمایشی نیست.
آقای قره آغاجی، رویدادها که قابل بحث نیست. یعنی این اتفاقاتی که شما می گویید پیش آمده. ولی این مساله که فتح‌الله گولن دست داشته در آن خب خود او می‌گوید که من نبودم. تازه حامی جمهوری هستند و مخالف کودتا. با چه استناداتی می‌توانید به این نتیجه برسید که فتح‌الله گولن پشت این کودتا بوده؟
اعترافات الان شروع شده. فقط یک نمونه از اعترافات را می‌گویم. خود سرگرد لونت ترکان، رییس دفتر خلوصی آکار، فرمانده ارتش دیروز اعتراف کرد که بله من هر روز یک دستگاه شنونده کوچکی را در جیبم می‌آوردم و دفتر رییس ستاد ارتش می‌گذاشتم و تمام روز ضبط می‌کردم اینها را و وقتی خبر می‌دادند که ممکن است پلیس بیاید این دفتر را بازرسی کند توی جیبم می‌گذاشتم و شب این را می‌بردم به امام... اینها یک امام دارند. برادر بزرگ... به او تقدیم می‌کردم و او می‌برد به کس دیگری می‌داد.
آقای قره آغاجی، ولی قبلا در کشورهای مختلف اعترافات و اقاریر و اینها بوده و در تلویزیون هم آمدند و گاهی وقتها حتی حقوقدانها اعتراف را مبنا قرار نمی‌دهند چون می‌گویند می‌تواند تحت فشار و شکنجه گرفته شده باشد.
نه. خیلی مستندات زیادی هست. حتی فکر می‌کنم به احتمال قوی در عرض چند روز آینده وزیر دادگستری و وزیر خارجه ترکیه تمام این مدارک را با خودشان به آمریکا خواهند آورد. تسلیم مقامات آمریکایی خواهند کرد که دخالت مستقیم آقای فتح‌الله گولن را در پشت کودتا را به آمریکایی‌ها ثابت کنند و استرداد ایشان را خواستار شوند و یا نگذارند ایشان به کشور دیگری فرار کند. بالاخره محتملا الان در هاله‌ای از ابهام هست خیلی از مسایل ولی به احتمال قوی در عرض یکی دو ماه آینده اسناد زیادی است که در تمام سطوح این کودتا و در تمام بازرسی‌هایی که نزدیک به آقای فتح‌الله گولن کشف خواهد شد معلوم خواهد شد که پشت این کودتای خونین آقای فتح‌الله گولن و گولنیست‌ها و این سازمان و تشکل بزرگ وجود داشته.
آقای گلکاریان، نظر شما درباره ماهیت و علل و عوامل کودتا چیست؟ شما هم با نظر آقای قره آغاجی موافقید؟
قدیر گلکاریان: البته نسبت به نمایشی بودن یا ساختگی بودن این کودتا نظرم این است که درست نیست. نمی‌تواند ساختگی باشد. علتش هم این است که اگر به سیستم ساختاری کودتاها در طول چندین سال گذشته از سال ۱۹۶۰ به بعد که شامل چهار کودتای موفق و یک کودتای پست مدرنیست که بر علیه اربکان در ترکیه اتفاق افتاد نگاه کنیم عموما کودتاها به صورت یکپارچه دارای منافع اصلی، راهبردی و اهداف مشخصی است که دولت را ساقط کند. باتوجه به اینکه کودتاگران ترکیه در این کودتای نافرجام به هر دلیلی که هنوز مشخص نیست منتها هر روز که پرده‌ها بالا می‌رود یک سری از اسرار بیرون می‌آید مشخص شد که اینها برنامه انسجامی در میان خودشان نداشتند. کودتاگران در رده‌های دوم و میانی بودند و اهدافی را که مد نظر هست برای کودتا از جمله جان ریاست جمهوری، نخست وزیری و نمایندگان در این قضیه در مرحله دوم موفقیت کودتا در نظر گرفته شده بود. همین مسایل و همچنین موقعیت زمانی که اتفاق افتاد که می‌گویند قرار بود ساعت سه بعد از نیمه شب انجام بگیرد که به دلیل افشا شدن در ساعت دو بعد از ظهر مجبور شدند سریعا ساعت ده و نیم شب آغاز کنند، تمام اینها این شبهات را ایجاد کرده که بله احتمال دارد ساختگی باشد و از روی سناریوی از پیش تعیین شده اردوغان باشد.
نکته فتح‌الله گولن چطور؟
فتح‌الله گولن از ۱۹۹۰ به بعد در ساختار حزب عدالت و توسعه حضور داشته. حزب عدالت و توسعه حامی او بود. حتی سال گذشته بسیاری از مسئولان ترکیه از جمله آقای حسین چلیک، آقای ملیح گوگچک و سایر مسئولان کشوری حامی ایشان بودند. و حتی اگر حرف آقای بلند آرنج را در نظر بگیریم که در انتخابات اخیر آقای بولنت آرینچ شهردار آنکارا را متهم به این کرد که شما بخش بخش آنکارا را فروختید به جریان فتح‌الله گولن نسبت می‌دهید ایشان گفتند که به آقای فتح‌الله گولن نباید فتو (مخفف عامیانه نام فتح‌الله) بگوییم و این توهین به ایشان است. او استاد ما است. و این نشان می‌دهد که در خود ساختار دولت یک چنین افرادی هست. طبیعتا در ارتش هم نفوذ کرده‌اند، در سیستم کشوری هم نفوذ کرده‌اند و طبیعی بود که کودتاگران هرچند دستور مستقیم ازشان نگرفته‌اند منتها متمایل به ساقط کردن دولت اردوغان بودند. با توجه به تمایلات آقای گولن.
اگر یک درصد هم اشتباهات آقای اردوغان را تصور کنیم که این کودتا ساختگی بوده در نظر بگیریم و همراهی مردم نبود، اگر سیستم رسانه‌ای به دادش نمی‌رسید ورق برمی‌گشت و اگر سناریو هم می‌بود به ضرر آقای اردوغان تمام می‌شد. با این استنادات من تصور نمی‌کنم که این از پیش تعیین شده و ساختگی بوده باشد.
آقای اتابکی، شما ضمن تقبیح کودتا پیامدهای کودتا را زشت‌تر از خود کودتا می‌دانید و با اشاره به موج گسترده بازداشت‌ها و برکناری‌ها که از ارتش و نیروهای دریایی و بازپرس و قاضی و حتی پلیس فراتر رفته و دامنه‌اش در روزهای اخیر به دانشگاهیان و آموزگاران و گزارشگران و رسانه‌ها کشیده است گفته اید که رجب طیب اردوغان در برابر یک کودتای لشگری دست به یک کودتای کشوری زده است. آیا این گفته غلو نیست با توجه به شمار کشته‌ها و زخمی‌ها که بیشترشان هم غیرنظامی بودند و مطالبی که آقای گلکاریان گفتند و آقای قره آغاجی؟
تورج اتابکی: حکومت آقای اردوغان به داوری من خودش به استقبال نابسامانی اجتماعی نمی‌رود. هیچ حکومتی نمی‌رود. که تصویری از جامعه خودش، سیاست خودش به جهانیان ارائه دهد که کشور بی‌ثباتی است. البته داده‌های ما راجع به کودتای ترکیه در این مرحله داده‌های بسیار محدودی است. ما به عنوان مفسران و ناظران رویدادهای ترکیه هنوز دسترسی به اسناد و مدارک بسیار پیچیده و پنهانی و امنیتی نداریم تا با قاطعیت نظر بدهیم.
اما آنچه که می‌توانیم بر اساس تاریخ و تحولات سیاسی ترکیه بگوییم این است که این کودتا از سوی بخشی از نیروهای مسلح ترکیه سامان داده شد. کوچک هم نبود این بخش. برنامه‌ای داشتند که در چارچوب حتی آن برنامه‌های سنتی کودتاهای ترکیه نمی‌گنجید. یعنی از آنها هم ضعیف تر بود. مزید بر اینکه اینها هم تصویری از اینکه جامعه ترکیه در سی سال گذشته چه تحولاتی را تجربه کرده و چه فضاهای تازه‌ای را برای توانمندی نیروهای اجتماعی به وجود آورده نداشتند. خطاهای بیشماری کردند که همینطور که ما به عنوان ناظر ساعت به ساعت دنبال می‌کردیم این خطاها را می‌توانستیم ببینیم. ضمن اینکه من از مقاومت و حضور جمهور مردم ترکیه چه هواداران آقای اردوغان و چه مخالفان ایشان برای اینکه کودتا را قبول نداریم نمی‌توانم بگذرم.
اما آنچه که پیش آمد این است که آقای اردوغان مثل هر رجل سیاسی یک وقت که بحران پیش می‌آید ضمن اینکه می‌خواهد کنترل کند بحران را تلاش می‌کند بهترین بهره‌گیری‌ها را از این بحران برای اقتدار خودش بگیرد. این هم در مورد ترکیه و این رویداد مصداق دارد. خب این کودتا شد. احتمال اینکه از ساعاتی پیش از وقوع این کودتا باخبر بودند و اجازه دادند کودتا بشود که البته در شرایطی هم نبودند که جلویش را بگیرند، گفتند حالا که کودتا به هر صورت قریب‌الوقوع است بگذارید ما خودمان را برای پیامدهای آن آماده کنیم. این می‌تواند باشد. من دلیلی برای این ادعا و تصدیق این ادعا ندارم و می‌تواند باشد که لااقل از ساعتی قبل از کودتا این خبر را داشتند. اما اینکه خودشان این کودتا را سامان بدهند نه. من بر آن باور نیستم.
پیامدهای کودتا برای این دولت چه بود؟ اقتدارگرایی تام و تمام تحولات را به نوعی سامان دادند که رقبای سیاسی خودشان را از صحنه خیلی زود خارج کردند.
آقای اتابکی، بخش آخر پرسش من هم همینست. آیا اقتدارگرایی با توجه به حدت و شدت کودتا، و اینکه این تعداد در این جریان کشته شدند، لازم نبود؟
وقتی که یک چنین اتفاقی پیش می‌آید مطمئنا دولت مرکزی واکنش نشان می‌دهد. اما مشروعیت و قانونیت یک دولت بسته به نوع واکنشی است که به رویدادها نشان می‌دهد. در روزهای گذشته در شش روز گذشته شاهد دستگیری، تعلیق، برکناری و بازداشت بیش از ۶۰ هزار نفر در ترکیه بودیم. هیچ حکومتی نمی‌تواند مدعی شود که چنین واکنشی به چنین گستردگی بر بستر قانونمداری صورت گرفته.
آقای اردوغان نوعی کودتای خزنده را از سالهای پیش برای تحکیم اقتدار خودش آغاز کرده بود. این کودتا نبود. تقریبا از سه سال گذشته می‌توانستیم ببینیم که آقای اردوغان با توسل به برخی رفتار شبه قانونی و غیرقانونی تلاش می‌کرد که مدعیان عرصه سیاست ترکیه جز هواداران خودش را به گوشه‌ای براند و اینها را مجبور به ترک عرصه سیاسی کند. حالا این اتفاقی که افتاده دامنه این رفتار آقای اردوغان را تشدید می‌کند و به همین دلیل من این را کودتای کشوری در برابر کودتای لشگری نامیدم.
آقای قره آغاجی، واکنش شما به گفته‌های آقای اتابکی درباره پیامدهای کودتا چیست؟ آیا گستردگی بازداشت‌ها و برکناری‌ها که آقای اتابکی به آن اشاره میکنند نمی‌تواند از یک عده تحصیل کرده و نخبه مخالف بسازد؟ از عده‌ای که قدرت سازماندهی دارند هم در میان نیروهای مسلح و هم در جامعه مدنی، و موجب تضعیف پایگاه اجتماعی رجب طیب اردوغان بشود برعکس؟
عباس قره آغاجی: البته باید این را قبول کرد که از سال ۲۰۱۰ دولت ترکیه در جهت برچیده شدن قدرت آقای فتح‌الله گولن اقداماتی انجام داده بود و لیست‌ها از آن موقع آماده شده بود. در مورد داخل ارتش لااقل در پلیس و نظام دادگستری ترکیه این تصفیه‌ها قبلا بارها انجام شده بود. باید قبول کرد که جامعه مدنی ترکیه به دلیل دارا بودن شبکه‌های متعدد و رادیو تلویزیون خصوصی انحصار قدرت را از دست اردوغان گرفته و هجوم مردم به خیابانها و سرپیچی از قوانین نظامی مردم با قدرت درگیر شدند از آن لحظه معلوم بود که آقای اردوغان و دولتش که قرار بود در یک ماه و نیم آینده شورای ارتش برگزار شود و این فرماندهان درجه دو یا درجه سه تصفیه شوند این لیست قبلا در حکومت بود. شاید این را باید قبول کرد که نظامیان طرفدار آقای گولن به خاطر اینکه جلوی این تصفیه‌های خودشان را بگیرند دست به این کودتا زدند.
از طرف دیگر نهادهای دولتی مثل آموزش و پرورش که فرمودید و یا نهادهای دیگر حدود چند سال است که دولت آقای اردوغان تلاش دارد که حاکمیت خودش را مخصوصا در سیستم آموزشی ترکیه اعمال کند و جلوی این حرکت را بگیرد. زیرا نقطه حرکت و قدرت آقای فتح‌الله گولن از سیستم آموزشی شروع می‌شود. زیرا این گروه از دبستان، دبیرستان، راهنمایی و کلاس‌های آموزشی دیگر همیشه بهترین و نخبه‌ترین بچه‌ها را انتخاب میکنند و به هر طریقی در سیستم قضایی یا سیستم نظامی ترکیه جا می‌دهند.
آقای قره آغاجی، سئوالم این بود که آیا همین اقدام‌ها موجب ناراضی‌سازی میان تحصیل‌کرده ترین و نخبه‌ترین بخش جامعه نمی‌شود که واکنش در پی داشته باشد و بروند دنبال تضعیف دولت رجب طیب اردوغان یا حکومت ترکیه به طور کلی؟
نه. چون که در ترکیه سه میلیون و ۶۰۰ هزار نفر کارمند دولت داریم، سه میلیون نفر کارمند و ۶۰۰ هزار کارگر. از سه میلیون و ۶۰۰ هزار نفر اگر ده درصد تصفیه شود ۳۶۰ هزار نفر می‌شود. تا حالا شده ۶۰ هزار نفر. شاید هم بشود ۴۰۰ هزار نفر. از طرف دیگر احزاب مخالف به ویژه حزب سوسیال دموکرات و جمهوریخواه خلق با توجه به اینکه در سالهای قبل خیلی از کودتا ضرر دیده، کاملا در مقابل کودتاگران ایستاده و فردا عصر ساعت شش بعد از ظهر در بزرگترین میدان استانبول یعنی تقسیم برای مقابله با کودتاگران البته با شعارهای خودشان که طرفداری از سکولاریسم و طرفداری از افکار آتاتورک به میدان خواهند آمد و حتی حزب دموکرات خلق‌ها که طرفداران کردها هم در آن هستند نیز در مقابله با این کودتا در کنار آقای اردوغان ایستاده‌اند. یعنی چه «حرکت ملی» که قبلا دفاع می کرد از آقای اردوغان . یعنی می‌شود گفت که جامعه ترکیه کاملا از هر شکلی و مذهبی و مرامی باشد در مقابل کودتاگران ایستاده اند. این را باید قبول کرد.
آقای گلکاریان، نظر شما درباره تحلیل آقای قره آغاجی و آقای اتابکی چیست؟ کودتا و ضد کودتا تاکنون چه اثری بر توازن قوا در ترکیه داشته و پایگاه اجتماعی دولت و حکومت ترکیه تقویت شده یا تضعیف؟
قدیر گلکاریان: اجازه بدهید من هم متوسل شوم به فرمایشات آقای اتابکی و آقای قره آغاجی. صدماتی که بعد از این حادثه وارد خواهد شد تماما بستگی به نوع رفتار و برخورد دولت اردوغان با سطح و اقشار مختلف جامعه دارد. اگر این را در نظر بگیریم که حادثه‌ای که اتفاق افتاد غیرمنتظره بود و ساختگی یا سناریو نبود، خب طبیعتا نه تنها دولت بلکه بقیه نهادهای سیاسی و احزاب هم احساس نگرانی خواهند کرد. چون وقتی کودتا به نتیجه می‌رسد طبیعتا محدودیت‌ها و ممنوعیت‌های سیاسی آغاز خواهد شد. در نتیجه دموکراسی در کشور به مخاطره می‌افتد. به همین خاطر است که سایر احزاب در نکوهش و مذمت این حادثه سعی میکنند که در کنار دولت باشند. اگر دولت حاکمه یعنی دولت اردوغان بتواند از این فرصت استفاده کند، همگرایی و همراهی و فضای آشتی ملی را فراهم کند که خیلی مثبت خواهد بود و خواهد توانست بر اقتدار خودش بیافزاید.
منتها به نظر می‌رسد که ایجاد وضعیت فوق‌العاده در کشور نشان از این دارد که خطرات شدیدی را دولت احساس کرده و در شرایطی که امروز در اخبار آمده که ۱۸ دانشگاه در داخل کشور و ۴ دانشگاه در خارج از کشور از جمله قرقیزستان و آذربایجان و گرجستان تعطیل شده و تمام عوامل فرهنگی و اعضای هیئت علمی اینها هنوز بی‌تکلیف مانده‌اند و یا سایر کارمندانی که در آموزش و پرورش و سایر نهادها بیکار شده اند، علی‌رغم اینکه دولت ادعا می‌کند که ما حقوق آنها را پرداخت می‌کنیم و سعی داریم اجحافی در حقوق آنها نشود منتها با این حال این شرایط اضطرار و شرایط اضطرابی که در خانواده این افراد وارد خواهد شد نقطه نظرات منفی نسبت به دولت ایجاد خواهد کرد.
منتها دقیقا شرایطی که امروز در ترکیه مورد انتظار است همان شرایطی است که در اوایل انقلاب در ایران حاکم بود. چون هرقدر هم ما محاکم قضایی ترکیه را مقتدر و کارآمد بدانیم نخواهد توانست در برابر بیش از ۶۰ هزار نفر افرادی که مظنون به رابطه با فتح‌الله گولن هستند بتوانند پرونده تشکیل بدهند و نتیجه گیری کنند. در نتیجه دولت تصمیم خواهد گرفت که هیئت‌های بدوی رسیدگی به تخلفات را در ادارات و سایر نهادها ایجاد کند، همان چیزی که در اوایل انقلاب در ایران اتفاق افتاد و اجحاف‌کارهای زیادی پیش آمد، در این جا هم اتفاق خواهد افتاد. در کنار آن همچنین امروز معاون حزب عدالت و توسعه اظهار کرد که ما نیاز به نیروی مردمی در موارد خاص کنونی داریم. یعنی تشکیل گروه‌های خودجوش، تشکیل بسیج در حمایت از دولت. این هم باز باعث خواهد شد که فشارهای انفرادی، سلیقه‌های انفرادی بر ملت حاکم شود.
اگر این مجموعه را در کنار هم قرار دهیم یک مقدار خوشبینی مطلق برای آینده ترکیه خیلی دیر است. منتها اگر بتواند این وضعیت فوق‌العاده اضطراری را خاتمه دهد می‌تواند هم وجهه خودش را در جامعه جهانی حفظ کند و هم می‌تواند زمام امور را در دست بگیرد. ولی با وضعیتی که پیش بیاید و تعطیلی دانشگاه‌ها و تصفیه حسابهایی که هر روز انجام می‌گیرد زیاد خوشبین به وضعیت دموکراتیک نیستم.
آقای اتابکی، اشاره کردند به وضعیت ترکیه در برابر جامعه جهانی. ایران حتی پیش از شکست کودتا این اقدام را محکوم کرد. آمریکا و اتحادیه اروپا که کمی منتظر شدند و بعد کودتا را محکوم کردند و حالا نگران احیای مجازات اعدام و کشیدن اقدامات به کارهای غیرقانونی هستند. مناسبات بین‌المللی ترکیه به کدام سمت و سو می‌رود؟
تورج اتابکی: آنچه که در این شش روز گذشته از پی این کودتا ما در رفتار سیاسی آقای اردوغان دیدیم نوعی تکیه به پوپولیسم اسلامی است و با تکیه بر این پوپولیسم اسلامی ارائه یک سری راه‌حل‌های کوتاه و بلندمدت برای ترکیه. ایشان از جماعت می‌خواهند که به خیابان بیایند و در خیابان حضور داشته باشند، جماعت شعار برگشت مجازات اعدام می‌دهند و اینها با تکیه بر خواست این جماعت و شعارهایی که این جماعت می‌دهند می‌گویند که خب می‌تواند مجازات اعدام بازگردد.
یعنی هر رهبری که اهل درایت سیاسی باشد می‌داند که این جماعت به خیابان آمده نیستند که سیاستگذاری‌های یک دولت را تعیین میکنند. خواست این جماعت را اگر هر سیاستمداری به دیده بگیرد این نهادهای متفاوت... از جمله کمیسیون‌های قانون اساسی، کمیسیون‌های بررسی قوانین مدنی و جزایی و از این دست هستند که باید بنشینند و چند و چون قوانین را ببینند و پیامدهای آن را ببینند و سود و زیانش را ببینند و بر اساس رای کسانی که اهلیت دارند در این حوزه‌ها به سیاستگذاری بنشینند. نه اینکه افسار تعیین سیاست‌های کوتاه و بلند مدت جامعه را به دست جماعت متهیج آمده به خیابان بسپارد. که آقای اردوغان دارد چنین می‌کند و این موضوعی است که اتحادیه اروپا، یاران پیشین و یاران کنونی آقای اردوغان را در خارج از ترکیه نگران می‌کند.
این نوع پشتگرمی به پوپولیسم اسلامی و ادامه سیاست‌هایی که به کشاندن به انزوای رقبای سیاسی بیانجامد و به ترکیه تک صدایی ارائه دهد که پسند این جامعه متکثر نیست. ولی خب اتحادیه اروپا بارها در این چند روز گذشته اعلام کرده و با توجه به اینکه رفتار کودتاگران را محکوم می‌کند این به معنای چک سفید به آقای اردوغان نیست که حالا که این اتفاق افتاده با بهره‌گیری از این شرایط موجود و با این خشم و شور و هیجانی که جامعه را گرفته، به هر کاری دست بزند.
در واکنش به اتحادیه اروپا هم آقای اردوغان گفتند شما کار خودتان را بکنید. به کار خودتان برسید.
خب آقای اردوغان نشان می‌دهد این آن آقای اردوغان نیست که ما ده پانزده سال پیش می‌شناختیم و چه احترامی به نهادهای بین‌المللی و میثاق‌های جهانی می‌گذاشت. متاسفانه این تحول و تطور رسیدن به قدرت و ماندن در قدرت گویا آقای اردوغان را به جایی کشیده که از تمام مواضعی که پیش از این به ظاهر با به باطن ارائه می‌دادند جدا کرده. ایشان بارها پایداری خودش را در سالهای گذشته به میثاق‌هایی که سبب نزدیکی اتحادیه اروپا و ترکیه و یا عضویت محتمل ترکیه در اتحادیه اروپا می‌کرد داده بود و گامهایی هم در این راستا برداشته بود که از حمایت اتحادیه اروپا برگزار شد.
من این را بارها گفتم. سالها بود که آقای اردوان با تکیه بر خواست اتحادیه اروپا و حمایت اتحادیه اروپا به درستی ارتش را به پشت دیوارهای پادگان نظامی برد.
یک هفته از کودتا گذشته آقای قره آغاجی، به نظر شما چه امیدها، بیم‌ها و چه نگرانی‌هایی در مورد پیامدهای این کودتا هست؟
عباس قره آغاجی: دولتی که از کودتا جان سالم به در برده شرایط پیچیده‌ای دارد. زیرا این دولت نیاز به قدرتمند بودن را دارد. موجی از تشویش، اضطراب و ترس و وحشت مردم را فرا گرفته بود.
از طرف دیگر نیاز دارد که به افکار عمومی دنیا ثابت کند که سیستم دموکراتیک هنوز بر کشور حاکم است. با توجه به این شرایط باید قبول کرد که در روزهای آینده شرایط سختی هم در افکار عمومی دنیا منتظر دولت ترکیه است و هم روابطش با دول غربی و مخصوصا با ایالات متحده آمریکا زیرا از الان بعضی نویسندگان نزدیک به آقای اردوغان می‌گویند چرا وقتی ما کودتاگران را دستگیر کردیم در پایگاه اینجیرلیک چرا آمریکایی‌ها را دستگیر نکردیم؟
الان می‌گویند مرکز کودتا پایگاه اینجرلیک بود. به این خاطر ما در روزهای آینده شاهد این خواهیم بود که فراز و نشیب‌هایی در رابطه ترکیه با دول غربی مخصوصا آمریکا به وجود بیاید با توجه به اینکه الان دولت آقای اردوغان با تحریک حس ناسیونالیستی مردم ترکیه آنها را در خیابانها نگاه داشته است. به همین دلیل چالش اصلی دولت آقای اردوغان هم حفظ روند دموکراتیک و هم قدرتمند بودن است.
آقای گلکاریان، یک هفته پس از کودتا و ضد کودتا نگرانی‌ها و امیدها درباره آینده ترکیه؟
قدیر گلکاریان: من می‌‌خواهم بر روی صدور فرمان اعلام وضعیت فوق‌العاده تاکید کنم. با توجه به مفاد قانونی که با اتصال به ماده ۱۲۰ قانون اساسی برای دولت مطرح است این که طبیعتا آقای اردوغان به عنوان رییس کابینه بعد از این در مدت سه ماه حاکمیت خواهد داشت و تصمیماتی که در هیئت دولت گرفته خواهد شد به صورت مصوبه به مجلس رفته و بدون اینکه دادگاه قانون اساسی در آن دخالتی کند قابل اجرا خواهد بود.
این در واقع مقدمه‌ای برای تمایل آقای اردوغان در گرایش به سیستم ریاستی خواهد بود و می‌شود گفت که این حادثه باعث خواهد شد که شخصیت آقای اردوغان یا به عبارتی شرایط موجود ایشان را کاراکتریزه کند برای [جایگزینی نظام پارلمانی با] سیستم ریاستی و این مرا نگران می‌کند.
منتها در کنار این و با توجه به اینکه در روزهای اوایل خودسانسوری در میان تحلیل‌گران و مفسران داخلی و رسانه‌های ترکیه حاکم بود کسی مایل به پردازش و افشای مسایل نبود. منتها از دو روز گذشته در تحلیل‌ها و تفسیرهایی که از اربابان قلم در ترکیه صورت گرفته اعتراضات حاکم است و من فکر نمی‌کنم که دولت بتواند ریسک جدیدی را قبول کند و قدمهای خیلی دیکتاتورمآبانه‌ای را ادامه بدهد.
با توجه به اینکه نمی‌شود در سیاست هیچ چیز را تخمین قطعی کرد فقط امیدواریم که ترکیه در شرایطی که در آن غرق شده بتواند با موفقیت بیرون بیاید. چرا که یکی از کشورهای تعیین کننده موازنه‌های سیاسی و منطقه‌ای است.
آقای اتابکی، شما چه؟ بیم‌ها و امیدها یک هفته پس از کودتا و ضد کودتا؟
تورج اتابکی: سالها پیش جهان شاهد زایش یک نوع حکومت داری تازه در ترکیه بود. حکومت داری که اسلام گرایان ترکیه نوید آن را می‌دادند. نوعی حکومت دینی بر بستر قانون اساسی سکولار ترکیه. مهندسان این نوع حکومت هم آقای عبدالله گل بود، آقای داود اوغلو و دیگران و همینطور آقای اردوغان.
به مرور با تجربه و به خصوص در این چند سال گذشته شاهد این بودیم که این مدل توسعه سیاسی در ترکیه گویا شکل و شمایل تازه‌ای دارد به خودش می‌گیرد و بسیاری از این رهبران سیاسی که اشاره کردم به حاشیه رانده شدند مثل عبدالله گل و داود اوغلو. و صحنه برای اردوغان و یکه‌تازی او فراهم شده و گویا این حزب و رهبری اردوغان هست که می‌خواهد کمر به نابودی این نوع توسعه ببندد.
یعنی با این حزب مدل توسعه اقتصادی و سیاسی حکومت دموکراتیک اسلامی که می‌توانست الگویی برای بسیاری از جوامع اسلامی باشد و بسیاری بر این باور بودند حالا خود رهبری حزب و این حزب کمر به نابودی و از بین بردن این مدل توسعه سیاسی واقتصادی بسته‌اند. بنابراین متاسفانه باید بگوییم که ساختیم و پرستیدیم و حالا خودمان می‌شکنیم.
اتحادیه اروپا و ناتو به ویژه ناتو به شدت نگران وضعیت کنونی ترکیه هستند و این دگرگونی‌هایی که چند روز گذشته بعد از کودتا پیش آمده سبب شده که مساله ثبات ترکیه برای ناتو به صورت جدی مطرح شود و به بازبینی رابطه‌اش با حزب عدالت و توسعه و رهبری اردوغان بنشیند. در مورد اتحادیه اروپا نیز این مصداق دارد.
اتحادیه اروپا و رهبری اتحادیه اروپا در این چند روز گذشته بارها گفته‌اند که مقام ترکیه برای ما بسیار مهمتر از موقعیت آقای اردوغان و حزب عدالت و توسعه است. بنابراین ما می‌خواهیم برگردیم به همان ترکیه چند صدایی و می‌خواهیم نقش احزاب مخالف ترکیه هم همانگونه که پیشتر در ترکیه داشتیم برجسته باشد.
