پیکر ریچارد نلسون فرای، ایران‌شناس برجسته آمریکایی که روز هفتم فروردین‌ماه در ۹۴ سالگی درگذشت همچنان پس از بیش از سه هفته در سردخانه‌ای در شهر زادگاهش بوستون نگهداری می‌شود.
این اولین صاحب کرسی رشته ایران‌شناسی دانشگاه هاروارد و بنیان‌گذار مرکز ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیای نیویورک که علی‌اکبر دهخدا، صاحب لغت‌نامه معروف، لقب «ایران‌دوست» به او داده بود، در زمان حیات وصیت کرده بود که پس از مرگ پیکرش را در کنار زاینده رود در شهر اصفهان و در خاک ایران به خاک بسپارند.
ریچارد فرای از ۱۲ سالگی با تاریخ ایران آشنا شد. او در طول عمر دانشگاهی خود بر کل حوزه فرهنگی ایران، افغانستان، تاجیکستان، آسیای میانه، آسیای دور و سرزمین‌های ترک زبان و خلاصه هرجا گذر فرهنگ ایران به آن افتاده بود، اشراف پیدا کرد.
در کنار یادگیری زبان‌های چینی، ترکی و عربی به زبان‌های باستانی ایران مثل اوستایی، پهلوی و سغدی و البته فارسی میانه و معاصر مسلط شد و نیم قرن هم در محافل موثر بین‌المللی از کاربرد نام خلیج فارس به جای عبارت خلیج عربی دفاع کرد.
اما هیچکدام از اینها سبب نشد که پس از درگذشت او، محمدتقی رهبر، امام جمعه اصفهان، با خاکسپاری او در ایران مخالفت نکند و یا عده‌ای هشدارگونه بر دیوار و پیرامون آرامگاه آرتور پوپ ایران‌شناس برجسته دیگر آمریکایی در اصفهان از جمله علیه ریچارد فرای که دانش خود را وامدار پوپ می‌دانست شعار ننویسند.
کاظم موسوی بجنوردی وصی ریچارد فرای و رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی از علی‌اکبر ولایتی مشاور رهبر جمهوری اسلامی ایران خواسته نظر او را درباره خاکسپاری پیکر ریچارد فرای در اصفهان جویا شود. در هفته گذشته هم ۲۳۳ تن از استادان دانشگاه‌های ایران در نامه‌ای به حسن روحانی رئیس جمهوری ایران خواستند وصیت‌نامه ریچارد فرای به اجر گذاشته شود.
عاقبت آیا پیکر ریچارد نلسون فرای در خاک ایران در کنار زاینده رود در شهر اصفهان خواهد غنود یا نه؟ این پرسش برنامه دیدگاه‌ها است از سه میهمان این هفته برنامه، در قم احمد منتظری، فرزند آیتالله حسینعلی منتظری مرجع تقلید شیعیان و آشنا با بافت اجتماعی و سیاسی اصفهان، داوود هرمیداس باوند، استاد ارشد روابط بین‌الملل در تهران و سخنگو و دبیر کل جبهه ملی ایران، و تورج دریایی، استاد تاریخ ایران باستان کارشناس تاریخ دوره ساسانی و صاحب کرسی هاوارد باسکرویل در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین.
آقای دریایی، اول برای ما بگویید که پیکر پروفسور ریچارد فرای اکنون در کجا نگهداری می‌شود و تازه‌ترین خبرهایی که درباره تصمیم واقدام‌های همسر او برای اجرای وصیت او در مورد دفن پیکرش در کنار زاینده رود دارید چیست؟
تورج دریایی: هنوز بعد از چند هفته جسد ایشان در سردخانه متاسفانه در بوستون هست. یعنی یک بلاتکلیفی است. قرار بود پیکر ایشان را به اصفهان ببرند و خانم نبی تا آنجا که شنیده‌ام گفته‌اند اگر شیراز هم بشود یا یزد، هر کدام از اینجاها حاضر باشند بپذیرند جسد ایشان را که بتوانند آنجا خاک کنند ایشان راضی هستند. من فکر می‌کنم اینقدر دارد طول می‌کشد و تا الان هم کاری نکردند...
آقای باوند آیا شما خبر دارید که نامه ۲۳۳ استاد دانشگاه‌های ایران به حسن روحانی برای اجرای وصیت‌نامه پروفسور فرای به چه رایزنی‌های دیگری انجامیده؟
داوود هرمیداس باوند: محافل دانشگاهی و علمی ایران خب قویا‌ً خواهان آن‌اند که این وصیت آقای فرای تحقق پیدا کند و به همین دلیل هم از آقای روحانی درخواست شده. من هنوز از پاسخ اینکه تصمیم عاجل و جدی گرفته باشد خبری دریافت نکرده‌ام ولی امیدوارم که با یک دید مثبت برخورد شود و این درخواست خانواده ایشان جنبه عملی پیدا کند.
آقای منتظری، کلید اجرای وصیت‌نامه فرای به نظر شما در دست کیست ؟
احمد منتظری: من فکر می‌کنم که نهایتا‌ً به کسب نظر از مقام رهبری بیانجامد. چون کسانی که منسوب به ایشان هستند و منصوب از طرف ایشان هستند مثل امام جمعه اصفهان که مستقیم دخالت کرده و روزنامه جوان که ارگان سپاه پاسداران است که سپاه پاسداران فرماندهی‌اش با مقام رهبری است آمده علنا‌ً موضع‌گیری کرده و تهدید کرده‌اند حتی که اگر دفن هم بکنید ما چه کار خواهیم کرد، فکر می‌کنم نهایتا‌ً کسب نظر از مقام رهبری مجبور باشند انجام دهند.
دفن آقای ریچارد فرای در اصفهان اعتبار و آبرویی برای جمهوری اسلامی است ..... البته من قبول ندارم که آمریکا با ایران دشمن است... ولی آمریکا را دشمن ایران بدانند این آقایان، باید از این مسئله استقبال کنند که یک نفر دانشمند از طرف دشمن بخواهد بیاید بدنش آرام بگیرد در کشور رقیب.
علاوه بر این آن تعهدی که رسما‌ً از طرف آقای خاتمی شده و آقای احمدی‌نژاد هم آن را تایید کرده از طرف عالی‌ترین مقام اجرایی بخواهند این تعهد را نادیده بگیرند و انجام ندهند من به عنوان یک شهروند ایرانی شرمنده می‌شوم که چرا مقامات کشورم تعهدی می‌کنند و این تعهد را انجام نمی‌دهند. حتی اگر به ضرر ایران بود. با اینکه می‌بینیم که دفن ایشان در اصفهان یا هرکدام از شهرهای ایران به نفع آبروی این کشور هست.
من فکر می‌کنم نهایتا‌ً مقام رهبری وارد شوند و این مسئله را حل کنند که دفن ایشان در ایران انجام شود.
آقای دریایی، بازتاب تعلیق خاکسپاری پیکر پروفسور فرای در میان ایران‌شناسان به طور کلی در جهان چه بوده تا آنجا که شما دنبال کردید؟
ما هم اینجا یک استشهادنامه تهیه کردیم که دوستان در خارج از کشور آن را امضا می‌کنند البته در داخل کشور هم امضا کردند... مسئله این است که همان طور که آقای منتظری گفتند باعث آبروریزی است. یک نفر که وقت خودش، زندگی خودش، را صرف ایران کرده و روی ایران مطالعه کرده و فقط تنها درخواستی که داشته در آنجا خاک شود... برای من که توی همین رشته هستم آبروریزی است.
من هم همان طور که آقای منتظری گفتند نمی‌خواهم که آبروی مملکتم برود. در وهله اول. این است که نمی‌خواهم خدای نکرده دوباره این تلویزیون‌های خارجی سی ان ان و جاهای دیگر نشان بدهند مقبره آقای پوپ را را تخریب کردند و در قبالش بگویند این هم کاری است که ایرانی‌ها می‌کنند با مردگان. من بیشتر دلواپس این مسئله هستم. به هرحال ایران‌شناس‌ها هم در جریان هستند که چه می‌گذرد. برای همین باعث ناراحتی است.
آقای باوند، به جز امام جمعه اصفهان بعضی نمایندگان اصولگرای مجلس، روزنامه کیهان و به ویژه روزنامه جوان و آمریکاستیزترین محافل جناح راست مخالف دفن پیکر پروفسور فرای در اصفهان هستند. به نظر شما ریشه این مخالفت‌ها در کجاست؟
من فکر می‌کنم برگرفته از رنگ رخساره سیاسی روز است. چون مسائل تاریخی فرهنگی، به خصوص اندیشمندان، مورخان آن هم در زمانی که در راستای توجیه عظمت فرهنگ و تاریخ تمدن کشور تلاش کردند، در چنین شرایطی در مقام مخالفت بربیایند... چون این اندیشمندان نه تنها متعلق به یک کشور خاص بلکه متعلق به جامعه بشری هستند... یعنی در پیوند تمدن‌ها و شناساندن جایگاه تمدن‌ها در جهان نقش ویژه واحترام خاص خودشان را دارند . عدم پذیرش خاکسپاری ایشان یک شرمندگی فرهنگی بزرگی است برای ما و دانش بشری.
این اظهارنظر ناموافق از سوی بیشتر شخصیت‌هایی است که منتسب به جناح اصولگرا هستند. به خصوص با توجه به این که دولتی بر سر کار آمده که تا حدودی برخلاف انتظار آنها بوده و آنها به اشکال مختلف هر رویدادی که در این شرایط بخواهد انجام بگیرد یا اینکه یک امتیاز مثبتی برای دولت آقای روحانی باشد موضع موافقی ندارند.
آقای منتظری، عناصری که بعد از مقاله روزنامه جوان و وعده نبش قبر ریچارد فرای در صورتی که در ایران دفن شود و وعده تخریب آرامگاه پروفسور پوپ، شعارهایی بر دیوارهای این آرامگاه نوشتند، چگونه ممکن است قانع شوند نقطه نظر شما درباره پروفسور فرای درست‌تر از دیدگاه آنهاست؟
من عرض کردم. تنها مسئله به جایی رسیده که فقط با موضع‌گیری مقام رهبری حل می‌شود. یعنی آن گروه‌هایی را که سپاه پاسداران از طریق روزنامه جوان بسیج کرده آنجا و آنها را در واقع مجبور کرده به شعارنویسی به اسم مردم و این موضع‌گیری‌های تند که به فرموده آقای باوند چون دولت از خودشان نیست دارند سنگ‌‌اندازی می‌کنند و کاری سخیف تر و زشت‌تر از این نمی‌شود که منافع ملی را می‌آیند خراب کنند برای اینکه به اهداف گروهی خودشان برسند.
الان کسانی دارند این سنگ‌‌اندازی را در مقابل دولت آقای روحانی می‌کنند که شاید آن سختی‌های قبل از انقلاب را اصلا‌ً درک نکرده‌اند. در حالی که وصی آقای ریچارد فرای، آقای کاظم موسوی بجنوردی از مبارزین بود و قبل از انقلاب جزو حزب ملل اسلامی بود و به حبس ابد محکوم بود و با پیروزی انقلاب آزاد شدند. چنین شخصیت بزرگی که این همه زجر کشیدند برای پیروزی این انقلاب ایشان وصی آقای ریچارد فرای هستند.
حالا ... ارگانی مثل روزنامه «جوان» که اصلا‌ً هویت‌شان را غیر از اینکه منتسب به سپاه هستند کسی نمی‌داند که اینها کی هستند...اینها انقلابی‌های بعد از انقلاب هستند و آمدند این جور تهدید می‌کنند و هم دولت را تهدید می‌کنند که نظم را به هم می‌زنیم و صریحا‌ً گفته‌اند که اگر ایشان به خاک سپرده شود چند تا گردان می‌خواهد آنجا حفاظت کند. گردان‌های خودشان را به رخ مردم می‌کشند و به رخ دولت می‌کشند. گردان‌هایی که از متن مردم هستند و فرماندهی‌اش دست این آقایان است. در واقع می‌خواهند آنها را علیه منافع ملی به کار ببرند.
واقعا‌ً بسیار کار سخیف و زشتی است. امیدوارم اینها بازنگری کنند در کار خودشان اگر انصافی دارند. وگرنه راه حلش الان به دست مقام رهبری است که بیاید و آنها را سر جایشان بنشاند و بگوید تعهدی که از جانب دولت ایران شده لازم‌الوفا است و قانونا‌ً، شرعا‌ً، اخلاقا‌ً این باید تعهدی که کردند جامه عمل بپوشد.
آقای دریایی، معمولا‌ً افراد دوست دارند در کنار هم‌میهنان و اعضای خانواده خودشان به خاک سپرده شوند. چرا ریچارد فرای چنین وصیتی کرده بود؟ علت علاقه‌اش به ایران چه بود و در ایران و ایرانیان چه دیده بود که می‌خواست در ایران و در کنار زاینده رود به خاک سپرده شود؟
خیلی از این فرنگی‌ها که کشورها و تمدن‌های دیگر را مطالعه می‌کنند معمولا‌ً هیچ ارتباط احساسی با آن منطقه ندارند. مثلا‌ً در اوایل قرن بیستم و اواخر قرن نوزدهم تعداد کسانی که واقعا‌ً به آن مملکت یا فرهنگی که درباره‌اش مطالعه می‌کردند آن چنان از زاویه عاطفی توجه نداشتند. آقای فرای یکی از معدود افرادی بود که می‌شود گفت در زمان خودش در دهه ۴۰ و ۵۰ و ۶۰ میلادی با سفر به جایی که او به آن می‌گوید ایران بزرگ یعنی از تاجیکستان تا ایران امروزی، عاشق مردم، تمدن و فرهنگش شده بود.
فقط تاریخ نبود. فقط خوشش نمی‌آمد که برود ببیند کتیبه را آنجا کشف کند. مردم ایران را هم دوست داشت. خودش چند سالی در ایران در شیراز زندگی کرده بود و آنجا مدرسه آسیایی برپا شده بود. برای همین عشقی هم که به ایرانیان داشت. اگر ببینید اولین کتابی که راجع به تاریخ ایران باستان نوشت آن را به ملت ایران تقدیم کرده . این خیلی جالب است. به جای اینکه به فرزندش یا دخترش بخواهد این را تقدیم کند در ۱۹۶۳ به ملت ایران تقدیم کرده. من فکر می‌کنم یک جوری خاک رویش دیگر اثر گذاشته.
برای همین هم... جایی که دوست داشت کنا رآقای پوپ و خانم فیلیس آکرمن بود. پوپ را یک جوری به هر حال به عنوان استاد خودش می‌داند. موسسه آسیایی آقای پوپ کمکش کرده بود و از همان زمان دلش می‌خواست که پهلوی آنها به خاک سپرده شود.
آقای باوند، پروفسور ریچارد فرای به عبارت خلیج فارس یک علاقه خاصی داشت و فکر می‌کرد این عبارت باید استفاده شود به جای عبارت مثلا‌ً «خلیج». در عین حال در تابستان گذشته که در کنفرانس انجمن بین‌المللی مطالعات جوامع فارسی زبان (هفت ماه پیش) در سارایوو حضور داشت در یکی از جلسات درباره ساکنان پیرامون دریای خزر هم گفت که سعی کنید یکی از کنفرانس‌های بعدی را آنجا بگذارید تا ببینید که ساکنان آنجا چقدر ایرانی‌تبار هستند. درجه اهمیت ریچارد فرای برای ایران‌شناسی به نظر شما که در دانشگاه ایران درس می‌دهید تا چه حد بود؟ در مقام مقایسه با ایران‌شناس‌های خارجی دیگری که سال‌ها پیش از او در زمینه همین کار تحقیقات کردند؟
همه ایران‌شناسان و محققینی که تحقیقاتی در مورد فرهنگ و تمدن ایران و در گذر تاریخ انجام دادند هرکدام اعتبار خاص خودشان را دارا هستند. ولی برخی از این محققین که غور می‌کنند در عمق فرهنگ و تمدن یک جامعه و در آن جوهر فرهنگی آن جامعه زحمت می‌کشند، تتبع می‌کنند، در هر حال خودشان را در گذر این تاریخ که تحقیق می‌کنند تا حدودی عجین شده می‌بینند. یعنی تاحدودی مسحور و فریفته ارزش‌هایی می‌شوند که اینها در مقام تحقیق و تتبع برآمدند؛ به شکلی آن سرزمین تبدیل به یک وطن دوم برای اینها می‌شود. چون برای فرآیند زحمات کوشش خودشان که سال‌ها زحمت کشیدند و در عین حال علاقمند و فریفته شدند به ارزش‌های آن فرهنگ و تمدن...
بنابراین یک علقه‌ای پیدا می‌کنند و همانطور که آقای دریایی گفتند کتابش را به مردم ایران تقدیم می‌کند. یعنی کسانی که در حوزه تمدن ایرانی بودند. افغانستان و تاجیکستان و حتی اوستی‌ها. که همان بقایای آلان‌ها هستند از شاخه‌های هند ایرانی هستند...تنها عنصری که در حال حاضر در حوزه تمدن ایرانی محوری است که این همبستگی‌های تاریخی را نمود و نمودار می‌کند نوروز است و برگزاری مراسم نوروز. شما می‌دانید در هندوستان در ۱۸۳۶ زبان فارسی به عنوان زبان درباری را حذف کردند. زبان اردو را آوردند. روس‌ها سیاست روسی‌سازی می‌کنند. در آسیای مرکزی و غیره. ولی تنها عنصری که به صورت بیگناه ولی زیبا و پایدار مانده که این ارتباط و همبستگی‌های جوامع پیرامون دریای مازندران و فراتر از آن یا همان حوزه تمدن ایرانی همین نوروز است. بنابراین آقای فرای به این محورهای همبستگی حوزه تمدن ایرانی توجه ویژه داشته....
...کسانی که عمرشان را تخصیص می‌دهند برای تحقیق و تتبع درباره فرهنگ و تمدن یک جامعه‌ای که ابعادش هم گسترده‌تر است، خودشان به نحوی فریفته می‌شوند. بنابراین از نظر روانی احساس وطن دوم می‌کنند و برای همین هم وصیت می‌کند که در جایی که زحمت کشیده و به جهانیان عرضه کرده یک ارتباط و هویتی داشته باشد و در آن سرزمین به خاک سپرده شود.
آقای منتظری، با سابقه‌ای که از تصمیم‌های قبلی رهبر جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های فرهنگی دارید امیدی دارید که وصیت‌نامه فرای اجرا شود؟
بله. من کاملا‌ً امیدوارم. مثلا‌ً آیتالله خمینی وقتی که آیتالله شریعتمداری از دنیا رفتند به ایشان پیشنهاد شد که آیتالله شریعتمداری طرفدار و مقلدین زیادی دارد و اگر ایشان به دستور آیتالله خمینی در حرم مطهر حضرت معصومه دفن شود و مجلس ختمی از طرف ایشان گذاشته شود برای آقای شریعتمداری خوب بسیار خوب است و همه مقلدین ایشان طرفدار نظام می‌شوند و خوشحال می‌شوند از اینکه مرجع تقلیدشان با احترام دفن شده. خب کسی که از دنیا می‌رود دیگر برای نظام ضرری که ندارد . این را آیتالله خمینی نپذیرفت.
این را مقایسه کنید با دفن آیتالله منتظری در حرم حضرت معصومه که خب به دستور مستقیم آیتالله خامنه‌ای صورت گرفت. و ایشان همان روز اول بعد از رحلت آیتالله منتظری تولیت حرم و امام جمعه قم آیتالله امینی را منزل ما و دفتر آیتالله منتظری فرستادند و گفتند که آیتالله خامنه‌ای گفتند که ایشان در حرم دفن شود و هر جایی از حرم را که خانواده و بچه‌های آقای منتظری انتخاب کنند موافقت کنید. همین باعث یک همدلی شد و باعث امتنان و تشکری شد در بین مقلدین و طرفداران آیتالله منتظری؛ با اینکه خب قبلا‌ً روابطی بود که این کار پیش‌بینی نمی‌شد . و با مقایسه این دو خبر من فکر می‌کنم آیتالله خامنه‌ای این کار را بکنند.
یعنی چیزی که جنبه حیثیتی برای خود نظام پیدا کرده که اگر این موافقت نشود می‌گویند که این چه نظامی است که این جور برخلاف اخلاق ... عمل کرد. و این همه در دین اسلام نسبت به وفای به عهد اصرار شده و تاکید شده و این جنبه حیثیتی دارد و فکر می‌کنم ایشان رعایت کند و این کار را نهایتا‌ً اجازه بدهند و دفن ایشان در اصفهان صورت بگیرد.
آقای دریایی، مخالفان خاکسپاری ریچارد فرای دلیل مخالفتشان را از جمله آنچه «جاسوسی او برای سی‌آی‌ای» می‌دانند، ذکر می‌کنند. درباره نوع فعالیت‌های سیاسی ریچارد فرایما چه می‌دانیم ؟
خود فرای در بیوگرافی‌اش که آخرین کتابی است که نوشته توضیح می‌دهد که در دهه ۴۰ موقعی که جنگ جهانی دوم به وقوع می‌پیوندد او برای آمریکا به عنوان کسی که زبان‌های منطقه را می‌دانسته مستقر بوده.
من فکر می‌کنم یک مقدار تفاوت فرهنگی است و این مشکل تاریخی که ما داریم. سی‌آی‌ای در کشور ما کودتا کرد. قبل از سی‌آی‌ای یک نهاد دیگری به نام «او اس اس» بود در آمریکا. که آقای فرای قسمتی از آن بوده برای چند سالی که باید سربازی می‌کرده. در زمان جنگ جهانی دوم خیلی از جوان‌ها همه می‌رفتند سربازی و خدمت می‌کردند و می‌رفتند جنگ. آقای فرای چون زبان می‌دانسته به عنوان نهاد اطلاعاتی دولت آمریکا استخدام شده بوده. در آمریکا خیلی معمول است . ولی با سابقه‌ای که سی‌آی‌ای دارد و کارهایی که در مملکت ما انجام دادند اگر بخواهیم توضیح بدهیم یک مقدار درک و قبول کرد آنسخت‌تر است .
ولی ما می‌دانیم که آقای فرای به عنوان یک افسر کارش را انجام داده . همچنین ما می‌دانیم که در کنفرانسی که در دهه ۶۰ یا ۷۰ در هاروارد بوده و سی‌آی‌ای قرار بود آنجا برنامه بگذارد آقای فرای کاملا‌ً با آن مخالف بود و صدای آن شنیده شده بود.
خیلی جالب است که تا هفته پیش من در این تلویزیون‌های لوس‌آنجلس که البته من نگاه نمی‌کنم ولی برایم لینکش را یک نفر فرستاده بود سلطنت‌طلب‌های پروپاقرص یک برنامه چهل پنجاده دقیقه‌ای درباره خیانت‌های آقای فرای برنامه گذاشته بودند که این آقای فرای اصلا‌ً جاسوس جمهوری اسلامی بوده و می‌خواسته زمانی که آخرین شاه ایران در آمریکا باشد او را به ایران پس بدهند .... از این داستان‌های تخیلی... این آقای فرای بیچاره از همه طرف مورد اهانت قرار می‌گیرد. کسی که واقعا‌ً عاشق ایران بوده. واقعا‌ً درگیر یک سری مسائل سیاسی شده.
سئوال آخر، آقای دریایی، پیگیری شما برای اجرای وصیت پروفسور فرای با چه انگیزه‌ای صورت می‌گیرد؟
من یک نفر هستم که به هر حال در آمریکادر دانشگاه درس می‌دهم . تخصصم ایران باستان است. اولین کتاب‌هایی را که به زبان انگلیسی خواندم و شیفته ایران شدم ... کتاب آقای فرای بود و از همان موقع آدم فرهنگ خودش را با یک زبان دیگر آشنا می‌شود...در ایران هم خیلی‌ها کتاب استاد زرین کوب را به فارسی خواندند و شیفته تاریخ ایران شدند. در خارج کتاب آقای فرای بود..
بعد هم در حدود ۱۷ سال پیش از ایشان یک نامه داشتم حالا این را امیدوارم در مجله بخارا بنویسم؛ از آن موقع بیشتر با ایشان آشنایی پیدا کردم. فرد فوق‌العاده دوست‌داشتنی‌ای بود. به هر ایرانی و هر کسی که روی ایران کار می‌کرد واقعا‌ً نظر لطف داشت. در دانشگاه هاروارد کرسی آقاخان را داشت ولی هیچوقت خودش را آنچنان نمی‌گرفت و باد به غبغب نمی‌انداخت که من استاد ایران‌شناسی هاروارد هستم. دوست داشت با مردمی که بهش می‌گفت مردم ایرانی... می‌رفت ازبکستان سواری می‌کرد با مردم... می‌آمد ایران را می‌گشت... دانشگاه کابل تدریس می‌کرد. عاشق دنیای ایرانی بود، درباره‌اش می‌‌نوشت و همه را دوست داشت. راستش را بخواهید یک خورده به من برخورد. به عنوان یک ایران‌شناس...اگر ما چیزی نگوییم پس کی باید چیزی بگوید؟
نباید بگذاریم به راحتی (کار خود را پیش ببرند) ... من فکر می‌کنم نباید بگذاریم تعداد معدودی که به هر حال یک سری افکار سیاسی‌شان با بقیه متفاوت است اقدامی را که برای مملکت ما خیلی مهم است و (کاری را که) باعث خریدن آبروی ما می‌شود کاملا در صحن جهانی از بین ببرند.
این اولین صاحب کرسی رشته ایران‌شناسی دانشگاه هاروارد و بنیان‌گذار مرکز ایران‌شناسی دانشگاه کلمبیای نیویورک که علی‌اکبر دهخدا، صاحب لغت‌نامه معروف، لقب «ایران‌دوست» به او داده بود، در زمان حیات وصیت کرده بود که پس از مرگ پیکرش را در کنار زاینده رود در شهر اصفهان و در خاک ایران به خاک بسپارند.
ریچارد فرای از ۱۲ سالگی با تاریخ ایران آشنا شد. او در طول عمر دانشگاهی خود بر کل حوزه فرهنگی ایران، افغانستان، تاجیکستان، آسیای میانه، آسیای دور و سرزمین‌های ترک زبان و خلاصه هرجا گذر فرهنگ ایران به آن افتاده بود، اشراف پیدا کرد.
در کنار یادگیری زبان‌های چینی، ترکی و عربی به زبان‌های باستانی ایران مثل اوستایی، پهلوی و سغدی و البته فارسی میانه و معاصر مسلط شد و نیم قرن هم در محافل موثر بین‌المللی از کاربرد نام خلیج فارس به جای عبارت خلیج عربی دفاع کرد.
اما هیچکدام از اینها سبب نشد که پس از درگذشت او، محمدتقی رهبر، امام جمعه اصفهان، با خاکسپاری او در ایران مخالفت نکند و یا عده‌ای هشدارگونه بر دیوار و پیرامون آرامگاه آرتور پوپ ایران‌شناس برجسته دیگر آمریکایی در اصفهان از جمله علیه ریچارد فرای که دانش خود را وامدار پوپ می‌دانست شعار ننویسند.
کاظم موسوی بجنوردی وصی ریچارد فرای و رئیس مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی از علی‌اکبر ولایتی مشاور رهبر جمهوری اسلامی ایران خواسته نظر او را درباره خاکسپاری پیکر ریچارد فرای در اصفهان جویا شود. در هفته گذشته هم ۲۳۳ تن از استادان دانشگاه‌های ایران در نامه‌ای به حسن روحانی رئیس جمهوری ایران خواستند وصیت‌نامه ریچارد فرای به اجر گذاشته شود.
عاقبت آیا پیکر ریچارد نلسون فرای در خاک ایران در کنار زاینده رود در شهر اصفهان خواهد غنود یا نه؟ این پرسش برنامه دیدگاه‌ها است از سه میهمان این هفته برنامه، در قم احمد منتظری، فرزند آیتالله حسینعلی منتظری مرجع تقلید شیعیان و آشنا با بافت اجتماعی و سیاسی اصفهان، داوود هرمیداس باوند، استاد ارشد روابط بین‌الملل در تهران و سخنگو و دبیر کل جبهه ملی ایران، و تورج دریایی، استاد تاریخ ایران باستان کارشناس تاریخ دوره ساسانی و صاحب کرسی هاوارد باسکرویل در دانشگاه کالیفرنیا در ارواین.
آقای دریایی، اول برای ما بگویید که پیکر پروفسور ریچارد فرای اکنون در کجا نگهداری می‌شود و تازه‌ترین خبرهایی که درباره تصمیم واقدام‌های همسر او برای اجرای وصیت او در مورد دفن پیکرش در کنار زاینده رود دارید چیست؟
قرار بود به اصفهان ببرند پیکر ایشان را و خانم نبی تا آنجا که شنیده ام گفته اند اگر شیراز هم بشود یا یزد، هر کدام از اینجاها حاضر باشند بپذیرند جسد ایشان را که بتوانند آنجا خاک کنند ایشان راضی هستند.تورج دریایی - استاد تاریخ ایران باستان (ارواین، کالیفرنیا)
آقای باوند آیا شما خبر دارید که نامه ۲۳۳ استاد دانشگاه‌های ایران به حسن روحانی برای اجرای وصیت‌نامه پروفسور فرای به چه رایزنی‌های دیگری انجامیده؟
محافل دانشگاهی و علمی ایران خب قویا‌ً خواهان آن اند که این وصیت آقای فرای تحقق پیدا کند و به همین دلیل هم از آقای روحانی درخواست شده.داود هرمیداس باوند -- استاد روابط بین الملل (تهران)
آقای منتظری، کلید اجرای وصیت‌نامه فرای به نظر شما در دست کیست ؟
تعهدی که رسما‌ً از طرف آقای خاتمی شده و آقای احمدی‌نژاد هم آن را تایید کرده از طرف عالی‌ترین مقام اجرایی بخواهند این تعهد را نادیده بگیرند و انجام ندهندمن به عنوان یک شهروند ایرانی شرمنده می‌شوم که چرا مقامات کشورم تعهدی می‌کنند و این تعهد را انجام نمی‌دهند.احمد منتظری -- فرزند مرجع تقلید فقید آیت الله حسینعلی منتظری
دفن آقای ریچارد فرای در اصفهان اعتبار و آبرویی برای جمهوری اسلامی است ..... البته من قبول ندارم که آمریکا با ایران دشمن است... ولی آمریکا را دشمن ایران بدانند این آقایان، باید از این مسئله استقبال کنند که یک نفر دانشمند از طرف دشمن بخواهد بیاید بدنش آرام بگیرد در کشور رقیب.
من فکر می‌کنم نهایتا‌ً مقام رهبری وارد شوند و این مسئله را حل کنند که دفن ایشان در ایران انجام شود.احمد منتظری
من فکر می‌کنم نهایتا‌ً مقام رهبری وارد شوند و این مسئله را حل کنند که دفن ایشان در ایران انجام شود.
آقای دریایی، بازتاب تعلیق خاکسپاری پیکر پروفسور فرای در میان ایران‌شناسان به طور کلی در جهان چه بوده تا آنجا که شما دنبال کردید؟
من هم همان طور که آقای منتظری گفتند نمی‌خواهم که آبروی مملکتم برود. در وهله اول. این است که نمی‌خواهم خدای نکرده دوباره این تلویزیون‌های خارجی سی ان ان و جاهای دیگر نشان بدهند مقبره آقای پوپ را که رفتند آنجا آن را تخریب کردند و در قبالش بگویند این هم کاری است که ایرانی‌ها می‌کنند با مردگان.تورج دریایی -- صاحب کرسی هاوارد باسکرویل
(دانشگاه کالفرنیا در ارواین)
من هم همان طور که آقای منتظری گفتند نمی‌خواهم که آبروی مملکتم برود. در وهله اول. این است که نمی‌خواهم خدای نکرده دوباره این تلویزیون‌های خارجی سی ان ان و جاهای دیگر نشان بدهند مقبره آقای پوپ را را تخریب کردند و در قبالش بگویند این هم کاری است که ایرانی‌ها می‌کنند با مردگان. من بیشتر دلواپس این مسئله هستم. به هرحال ایران‌شناس‌ها هم در جریان هستند که چه می‌گذرد. برای همین باعث ناراحتی است.
آقای باوند، به جز امام جمعه اصفهان بعضی نمایندگان اصولگرای مجلس، روزنامه کیهان و به ویژه روزنامه جوان و آمریکاستیزترین محافل جناح راست مخالف دفن پیکر پروفسور فرای در اصفهان هستند. به نظر شما ریشه این مخالفت‌ها در کجاست؟
این اظهار نظر ناموافق از سوی بیشتر شخصیت‌هایی است که منتسب به جناح اصولگرا هستند. به خصوص با توجه به این که دولتی بر سر کار آمده که تا حدودی برخلاف انتظار آنها بوده و آنها به اشکال مختلف هر رویدادی که در این شرایط بخواهد انجام بگیرد یا اینکه یک پوینت مثبتی برای دولت آقای روحانی باشد موضع موافقی ندارند.داود هرمیداس باوند -- سخنگو و دبیرکل «جبهه ملی ایران»
این اظهارنظر ناموافق از سوی بیشتر شخصیت‌هایی است که منتسب به جناح اصولگرا هستند. به خصوص با توجه به این که دولتی بر سر کار آمده که تا حدودی برخلاف انتظار آنها بوده و آنها به اشکال مختلف هر رویدادی که در این شرایط بخواهد انجام بگیرد یا اینکه یک امتیاز مثبتی برای دولت آقای روحانی باشد موضع موافقی ندارند.
آقای منتظری، عناصری که بعد از مقاله روزنامه جوان و وعده نبش قبر ریچارد فرای در صورتی که در ایران دفن شود و وعده تخریب آرامگاه پروفسور پوپ، شعارهایی بر دیوارهای این آرامگاه نوشتند، چگونه ممکن است قانع شوند نقطه نظر شما درباره پروفسور فرای درست‌تر از دیدگاه آنهاست؟
الان کسانی دارند این سنگ اندازی را در مقابل دولت آقای روحانی می‌کنند که شاید آن سختی‌های قبل از انقلاب را اصلا‌ً درک نکرده اند. در حالی که وصی آقای ریچارد فرای، آقای کاظم موسوی بجنوردی از مبارزین بود و قبل از انقلاب جزو حزب ملل اسلامی بود و به حبس ابد محکوم بود و با پیروزی انقلاب آزاد شدند. چنین شخصیت بزرگی که این همه زجر کشیدند برای پیروزی این انقلاب ایشان وصی آقای ریچارد فرای هستند.احمد منتظری
الان کسانی دارند این سنگ‌‌اندازی را در مقابل دولت آقای روحانی می‌کنند که شاید آن سختی‌های قبل از انقلاب را اصلا‌ً درک نکرده‌اند. در حالی که وصی آقای ریچارد فرای، آقای کاظم موسوی بجنوردی از مبارزین بود و قبل از انقلاب جزو حزب ملل اسلامی بود و به حبس ابد محکوم بود و با پیروزی انقلاب آزاد شدند. چنین شخصیت بزرگی که این همه زجر کشیدند برای پیروزی این انقلاب ایشان وصی آقای ریچارد فرای هستند.
حالا ... ارگانی مثل روزنامه «جوان» که اصلا‌ً هویت‌شان را غیر از اینکه منتسب به سپاه هستند کسی نمی‌داند که اینها کی هستند...اینها انقلابی‌های بعد از انقلاب هستند و آمدند این جور تهدید می‌کنند و هم دولت را تهدید می‌کنند که نظم را به هم می‌زنیم و صریحا‌ً گفته‌اند که اگر ایشان به خاک سپرده شود چند تا گردان می‌خواهد آنجا حفاظت کند. گردان‌های خودشان را به رخ مردم می‌کشند و به رخ دولت می‌کشند. گردان‌هایی که از متن مردم هستند و فرماندهی‌اش دست این آقایان است. در واقع می‌خواهند آنها را علیه منافع ملی به کار ببرند.
واقعا‌ً بسیار کار سخیف و زشتی است. امیدوارم اینها بازنگری کنند در کار خودشان اگر انصافی دارند. وگرنه راه حلش الان به دست مقام رهبری است که بیاید و آنها را سر جایشان بنشاند و بگوید تعهدی که از جانب دولت ایران شده لازم‌الوفا است و قانونا‌ً، شرعا‌ً، اخلاقا‌ً این باید تعهدی که کردند جامه عمل بپوشد.
آقای دریایی، معمولا‌ً افراد دوست دارند در کنار هم‌میهنان و اعضای خانواده خودشان به خاک سپرده شوند. چرا ریچارد فرای چنین وصیتی کرده بود؟ علت علاقه‌اش به ایران چه بود و در ایران و ایرانیان چه دیده بود که می‌خواست در ایران و در کنار زاینده رود به خاک سپرده شود؟
اگر ببینید اولین کتابی که راجع به تاریخ ایران باستان نوشت آن را تقدیم کرده به ملت ایران. این خیلی جالب است. به جای اینکه به فرزندش یا دخترش بخواهد این را تقدیم کند در ۱۹۶۳ به ملت ایران تقدیم کرده.تورج دریایی
فقط تاریخ نبود. فقط خوشش نمی‌آمد که برود ببیند کتیبه را آنجا کشف کند. مردم ایران را هم دوست داشت. خودش چند سالی در ایران در شیراز زندگی کرده بود و آنجا مدرسه آسیایی برپا شده بود. برای همین عشقی هم که به ایرانیان داشت. اگر ببینید اولین کتابی که راجع به تاریخ ایران باستان نوشت آن را به ملت ایران تقدیم کرده . این خیلی جالب است. به جای اینکه به فرزندش یا دخترش بخواهد این را تقدیم کند در ۱۹۶۳ به ملت ایران تقدیم کرده. من فکر می‌کنم یک جوری خاک رویش دیگر اثر گذاشته.
برای همین هم... جایی که دوست داشت کنا رآقای پوپ و خانم فیلیس آکرمن بود. پوپ را یک جوری به هر حال به عنوان استاد خودش می‌داند. موسسه آسیایی آقای پوپ کمکش کرده بود و از همان زمان دلش می‌خواست که پهلوی آنها به خاک سپرده شود.
آقای باوند، پروفسور ریچارد فرای به عبارت خلیج فارس یک علاقه خاصی داشت و فکر می‌کرد این عبارت باید استفاده شود به جای عبارت مثلا‌ً «خلیج». در عین حال در تابستان گذشته که در کنفرانس انجمن بین‌المللی مطالعات جوامع فارسی زبان (هفت ماه پیش) در سارایوو حضور داشت در یکی از جلسات درباره ساکنان پیرامون دریای خزر هم گفت که سعی کنید یکی از کنفرانس‌های بعدی را آنجا بگذارید تا ببینید که ساکنان آنجا چقدر ایرانی‌تبار هستند. درجه اهمیت ریچارد فرای برای ایران‌شناسی به نظر شما که در دانشگاه ایران درس می‌دهید تا چه حد بود؟ در مقام مقایسه با ایران‌شناس‌های خارجی دیگری که سال‌ها پیش از او در زمینه همین کار تحقیقات کردند؟
برخی از این محققین که غور می‌کنند در عمق فرهنگ و تمدن یک جامعه و در آن جوهر فرهنگی آن جامعه زحمت می‌کشند، تتبع می‌کنند، در هر حال خودشان را در گذر این تاریخ که تحقیق می‌کنند تا حدودی عجین شده می‌بینند. یعنی تاحدودی محسور و فریفته ارزش‌هایی می‌شوند که اینها در مقام تحقیق و تتبع برآمدند. به نحو دیگر به شکلی آن سرزمین تبدیل به یک وطن دوم برای اینها می‌شود.داود هرمیداس باوند
بنابراین یک علقه‌ای پیدا می‌کنند و همانطور که آقای دریایی گفتند کتابش را به مردم ایران تقدیم می‌کند. یعنی کسانی که در حوزه تمدن ایرانی بودند. افغانستان و تاجیکستان و حتی اوستی‌ها. که همان بقایای آلان‌ها هستند از شاخه‌های هند ایرانی هستند...تنها عنصری که در حال حاضر در حوزه تمدن ایرانی محوری است که این همبستگی‌های تاریخی را نمود و نمودار می‌کند نوروز است و برگزاری مراسم نوروز. شما می‌دانید در هندوستان در ۱۸۳۶ زبان فارسی به عنوان زبان درباری را حذف کردند. زبان اردو را آوردند. روس‌ها سیاست روسی‌سازی می‌کنند. در آسیای مرکزی و غیره. ولی تنها عنصری که به صورت بیگناه ولی زیبا و پایدار مانده که این ارتباط و همبستگی‌های جوامع پیرامون دریای مازندران و فراتر از آن یا همان حوزه تمدن ایرانی همین نوروز است. بنابراین آقای فرای به این محورهای همبستگی حوزه تمدن ایرانی توجه ویژه داشته....
...کسانی که عمرشان را تخصیص می‌دهند برای تحقیق و تتبع درباره فرهنگ و تمدن یک جامعه‌ای که ابعادش هم گسترده‌تر است، خودشان به نحوی فریفته می‌شوند. بنابراین از نظر روانی احساس وطن دوم می‌کنند و برای همین هم وصیت می‌کند که در جایی که زحمت کشیده و به جهانیان عرضه کرده یک ارتباط و هویتی داشته باشد و در آن سرزمین به خاک سپرده شود.
آقای منتظری، با سابقه‌ای که از تصمیم‌های قبلی رهبر جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌های فرهنگی دارید امیدی دارید که وصیت‌نامه فرای اجرا شود؟
در دین اسلام نسبت به وفای به عهد اصرار شده و تاکید شده و این جنبه حیثیتی دارد و فکر می‌کنم ایشان رعایت کند و این کار را نهایتا‌ً اجازه بدهند و دفن ایشان در اصفهان صورت بگیرد.احمد منتظری
این را مقایسه کنید با دفن آیتالله منتظری در حرم حضرت معصومه که خب به دستور مستقیم آیتالله خامنه‌ای صورت گرفت. و ایشان همان روز اول بعد از رحلت آیتالله منتظری تولیت حرم و امام جمعه قم آیتالله امینی را منزل ما و دفتر آیتالله منتظری فرستادند و گفتند که آیتالله خامنه‌ای گفتند که ایشان در حرم دفن شود و هر جایی از حرم را که خانواده و بچه‌های آقای منتظری انتخاب کنند موافقت کنید. همین باعث یک همدلی شد و باعث امتنان و تشکری شد در بین مقلدین و طرفداران آیتالله منتظری؛ با اینکه خب قبلا‌ً روابطی بود که این کار پیش‌بینی نمی‌شد . و با مقایسه این دو خبر من فکر می‌کنم آیتالله خامنه‌ای این کار را بکنند.
یعنی چیزی که جنبه حیثیتی برای خود نظام پیدا کرده که اگر این موافقت نشود می‌گویند که این چه نظامی است که این جور برخلاف اخلاق ... عمل کرد. و این همه در دین اسلام نسبت به وفای به عهد اصرار شده و تاکید شده و این جنبه حیثیتی دارد و فکر می‌کنم ایشان رعایت کند و این کار را نهایتا‌ً اجازه بدهند و دفن ایشان در اصفهان صورت بگیرد.
آقای دریایی، مخالفان خاکسپاری ریچارد فرای دلیل مخالفتشان را از جمله آنچه «جاسوسی او برای سی‌آی‌ای» می‌دانند، ذکر می‌کنند. درباره نوع فعالیت‌های سیاسی ریچارد فرایما چه می‌دانیم ؟
این آقای فرای بیچاره از همه طرف مورد اهانت قرار می‌گیرد. کسی که واقعا‌ً عاشق ایران بوده.تورج دریایی
من فکر می‌کنم یک مقدار تفاوت فرهنگی است و این مشکل تاریخی که ما داریم. سی‌آی‌ای در کشور ما کودتا کرد. قبل از سی‌آی‌ای یک نهاد دیگری به نام «او اس اس» بود در آمریکا. که آقای فرای قسمتی از آن بوده برای چند سالی که باید سربازی می‌کرده. در زمان جنگ جهانی دوم خیلی از جوان‌ها همه می‌رفتند سربازی و خدمت می‌کردند و می‌رفتند جنگ. آقای فرای چون زبان می‌دانسته به عنوان نهاد اطلاعاتی دولت آمریکا استخدام شده بوده. در آمریکا خیلی معمول است . ولی با سابقه‌ای که سی‌آی‌ای دارد و کارهایی که در مملکت ما انجام دادند اگر بخواهیم توضیح بدهیم یک مقدار درک و قبول کرد آنسخت‌تر است .
ولی ما می‌دانیم که آقای فرای به عنوان یک افسر کارش را انجام داده . همچنین ما می‌دانیم که در کنفرانسی که در دهه ۶۰ یا ۷۰ در هاروارد بوده و سی‌آی‌ای قرار بود آنجا برنامه بگذارد آقای فرای کاملا‌ً با آن مخالف بود و صدای آن شنیده شده بود.
خیلی جالب است که تا هفته پیش من در این تلویزیون‌های لوس‌آنجلس که البته من نگاه نمی‌کنم ولی برایم لینکش را یک نفر فرستاده بود سلطنت‌طلب‌های پروپاقرص یک برنامه چهل پنجاده دقیقه‌ای درباره خیانت‌های آقای فرای برنامه گذاشته بودند که این آقای فرای اصلا‌ً جاسوس جمهوری اسلامی بوده و می‌خواسته زمانی که آخرین شاه ایران در آمریکا باشد او را به ایران پس بدهند .... از این داستان‌های تخیلی... این آقای فرای بیچاره از همه طرف مورد اهانت قرار می‌گیرد. کسی که واقعا‌ً عاشق ایران بوده. واقعا‌ً درگیر یک سری مسائل سیاسی شده.
سئوال آخر، آقای دریایی، پیگیری شما برای اجرای وصیت پروفسور فرای با چه انگیزه‌ای صورت می‌گیرد؟
نباید بگذاریم تعداد معدودی که به هر حال یک سری افکار سیاسی‌شان با بقیه متفاوت است اقدامی را که برای مملکت ما خیلی مهم است و (کاری را که) باعث خریدن آبروی ما می‌شود کاملا در صحن جهانی از بین ببرند.تورج دریایی
بعد هم در حدود ۱۷ سال پیش از ایشان یک نامه داشتم حالا این را امیدوارم در مجله بخارا بنویسم؛ از آن موقع بیشتر با ایشان آشنایی پیدا کردم. فرد فوق‌العاده دوست‌داشتنی‌ای بود. به هر ایرانی و هر کسی که روی ایران کار می‌کرد واقعا‌ً نظر لطف داشت. در دانشگاه هاروارد کرسی آقاخان را داشت ولی هیچوقت خودش را آنچنان نمی‌گرفت و باد به غبغب نمی‌انداخت که من استاد ایران‌شناسی هاروارد هستم. دوست داشت با مردمی که بهش می‌گفت مردم ایرانی... می‌رفت ازبکستان سواری می‌کرد با مردم... می‌آمد ایران را می‌گشت... دانشگاه کابل تدریس می‌کرد. عاشق دنیای ایرانی بود، درباره‌اش می‌‌نوشت و همه را دوست داشت. راستش را بخواهید یک خورده به من برخورد. به عنوان یک ایران‌شناس...اگر ما چیزی نگوییم پس کی باید چیزی بگوید؟
نباید بگذاریم به راحتی (کار خود را پیش ببرند) ... من فکر می‌کنم نباید بگذاریم تعداد معدودی که به هر حال یک سری افکار سیاسی‌شان با بقیه متفاوت است اقدامی را که برای مملکت ما خیلی مهم است و (کاری را که) باعث خریدن آبروی ما می‌شود کاملا در صحن جهانی از بین ببرند.
