سينا از اصفهان: آيا دولت «رانتير» تداوم دولت زمين دار عهد قاجار است؟
آزاد: آيا حکومت استعماری می تواند با مردم مستعمره همسو باشد؟ البته او دولت اسلامی را دولت استعماری می داند که با ملت ايران در تضاد است.
حميد معتقد است که علت تضاد اين است که حکومت های ديکتاتوری هميشه بر ايران حاکم بوده اند و پول بادآورده نفت را خرج کرده اند و از مردم ماليات نگرفته اند و به همين دليل مجبور نبوده اند به مردم پاسخگو باشند. او می پرسد راه بيرون آمدن از اين شرايط چيست؟
محمد صادق از بوشهر: ميزان نهايی تحمل اين تضاد از سوی مردم چقدر است؟
همايون کاتوزيان: در اين جا به چند نکته اساسی اشاره می کنم:
گمان می کنم که من جزو اولين کسانی بوده ام که ۴۰ سال پيش، درآمد نفت را رانت توصيف کردم و درباره طبقه نوظهور رانتير يا رانت خوار در کشورهای نفتی جهان سوم گفتگو کردم و همچنين درباره تأثير درآمد نفت بر افزايش قدرت دولت.
اين مسئله تازه ای نيست و در اين که درآمد نفت، قدرت دولت را زياد می کند شکی نيست. ولی اين مسئله به اين معنا نيست که درآمد نفت تعيين کننده نظام سياسی و ساختار قدرت است. کشور نروژهم درآمد نفتی زيادی دارد ولی نظام سياسی نروژ، دموکراسی است.
در مورد سؤال های ديگر، من فکر نمی کنم موضوع استعمار ارتباطی به بحث ما داشته باشد زيرا استعمار، يک موضوع خارجی را مطرح می کند و در حال حاضر جامعه ايران يک جامعه استعمار زده نيست.
سؤال در مورد ميزان نهايی تحمل تضاد ملت، پاسخ دقيقی ندارد زيرا مسئله اختلافات سياسی و اجتماعی، مسئله ای نيست که برای آن ميزانی پيش بينی شود.
اگر بخواهد تغييرات سياسی و اجتماعی پيش آيد نتيجه آن، حاصل برآيند نيروهايی هستند که در اين اختلافات با هم رقابت می کنند.
رضا از مشهد معتقد است که اين تضادها، امروزه به حد بالايی رسيده است. وی می پرسد چه عاملی باعث بيداری مردم خواهد شد؟
همایون کاتوزیان: بايد برگرديم به مفهوم تضاد دولت و ملت که پيشتر هم در مورد آن صحبت کرديم و گفتيم معنای تضاد اين نيست که همه ملت در همه احوال و شرايط، با دولت مخالفند. از جمله در اوضاع کنونی شواهد نشان می دهد که دولت هم هواخواه دارد و هم مخالف.
البته می بينيم که از حقوق مخالفان دولت کاسته می شود و مجال زيادی برای آنها در استفاده از حقوق سياسی خودشان باقی نمانده است. نه تنها مخالفان سکولار بلکه حتی مخالفان ملی مذهبی دولت هم زياد حقوقی ندارند و از همه مهمتر اين که رفرميست های اسلامی نيز مجال چندانی برای ابراز وجود سياسی ندارند. انتخابات اخير نشان دهنده اين موضوع است به خصوص حذف نامزدهای انتخاباتی که خودشان در جمهوری اسلامی نماينده مجلس، وزير و صاحب مقام و مسند بودند.
بنابراين ما با شرايطی روبروييم که در آن، نهضت يک پارچه مخالف و متضاد با دولت وجود ندارد و دولت هم طرفدار دارد و هم مخالف که در سال های اخير اين مخالفين با مشکلات زيادی روبرو بوده اند.
راديو فردا: دسته ديگری از سؤال ها، مربوط به تضاد دولت و ملت نمی شود و شامل برخی اظهار نظرها می باشد. يکی از کاربران گفته که اصلاً اين تئوری ها به چه دردی می خورد و چرا اين قدر تئوری بافی می کنيد؟ ما بايد راه حل های عملی پيدا کنيم .
به نظر من را ه عمل هميشه باز است و کسی جلوی آن را نگرفته و ما بارها در تاريخ ديده ايم که عمل شده، ولی باز هم نتيجه آن برای بعضی ها مطلوب نبوده است.
بدون آگاهی اجتماعی، شناخت مشکلات جامعه و عوامل گوناگون تعيين کننده ساختارهای سياسی جامعه، راه کارهای عملی و انجام کار، هرگزنتيجه مطلوب به بار نمی آورد.
