(rm) صدا |
جمشيد زند (راديوفردا): امروز آخرين سه شنبه سال 1382، شب چهارشنبه سوري است. از چند هفته پيش، خريد مواد آتش بازي شروع شده و شهرداري تهران اعلام کرده است که امسال مراسم چهارشنبه سوري در پارک هاي از پيش تعيين شده برگزار مي شود. همکارم اردوان نيکنام گزارش ويژه اي در اين باره حاضر کرده است که با هم مي شنويم.
صداي يک پسر جوان: يک شب چهارشنبه سوري مي خواهيم عشق و حال کنيم. کسي کاري به کار کسي ندارد.
صداي يک دختر جوان: چهارشنبه سوري ما فاميل همه دور هم جمع مي شويم، مي زنيم، مي رقصيم، مي خوانيم، آتش روشن مي کنيم، همه با هم از روي آتش مي پريم. بعد مي گوييم که: «زردي من از تو، سرخي تو از من». و از اين چيزها.
اردوان نيکنام: اين دسته از جوانان تهراني که تدارک شب چهارشنبه سوري را مي بينند، نه کاري به کار حرف هاي والدين خود دارند، و نه کاري به کار اظهار نظر مقام ها و مسئولان. از جمله اظهار نظر آيت الله صافي گلپايگاني، که در اطلاعيه اي گفته است: مراسم خرافي مثل چهارشنبه سوري، مناسب با شان، مقام، درک و بصيرت مردم مسلمان ايران نيست، و کساني که در اين مراسم شرکت مي کنند، اکثرا ناآگاه و بي اطلاع مي باشند و گروهي غرض شان ضربه زدن به هويت اسلامي جامعه است. اين مرجع تقليد محافظه کار و سنتگرا، همچنين از برخي مقام هاي دولتي که مي کوشند به مراسم چهارشنبه سوري رسميت بدهند، انتقاد کرده است.
اين در حالي است که فرمانده نيروي انتظامي، روز شنبه گفت: در کشور ما برگزاري مراسم چهارشنبه آخر سال يک سنت است. آقاي قاليباف در عين حال هشدار داد که با بر هم زنندگان آسايش مردم برخورد خواهد شد.
از سوي ديگر تلويزيون ها و راديوهاي مخالف جمهوري اسلامي در خارج از ايران، در روزهاي اخير پيوسته از جوانان ايراني مي خواهند که شب چهارشنبه سوري را به مبارزه اي با حکومت تبديل کنند. اما اين جوانان را ظاهرا سودايي يکسره ديگر است. همچنان که آرش قويدل، روزنامه نگار در تهران مي گويد:
آرش قويدل (روزنامه نگار، تهران): از زمان بعد از تاسوعا و عاشورا که در تهران برگزار شد، پيشواز جوانان تهراني از چهارشنبه سوري آغاز شد و در حال حاضر هم خريد و فروش مواد محترقه به وفور در ميان جوانان ديده مي شود که در گوشه و کنار خيابان از فروشندگان خياباني خريد مي کنند و امسال هم مانند سال هاي گذشته، موادي مانند سيگارت و ديناميت بين جوانان مشاهده مي شود که خريد و فروش مي کنند، و حدود 15 روزي هست که صداي انفجار و صداهاي بلند و صداهاي ديناميت و سيگارت ها خيلي زياد در خيابان ها شنيده مي شود و برخي اوقات آنقدر صداها مهيب هست که باعث مي شود دزدگير ماشين ها به صدا در بيايد.
ا.ن.: بيشتر جوانان شب چهارشنبه سوري را مفري براي تخليه انرژي هاي متراکم خود و رهايي يک شبه از محدوديت هاي فردي و اجتماعي مي يابند، تا حرکتي سياسي. هر چند که اين انفجار انرژي که با برخورد نيروهاي انتظامي و نظامي همراه مي شود، گاه به جنگ و گريز خياباني بدل مي شود و خواه نا خواه سبقه سياسي نيز مي گيرد. يک شهروند تهراني در اين باره مي گويد:
يکي از اهالي تهران: من حق را به جوانان مي دهم. به خاطر اينکه چون آزادي ندارند که کارهايي که دوست دارند را بکنند، آنها هم اينگونه تلافي مي کنند.
ا.ن.: در دو، سه سال اخير، هشدار شديد اللحن مقام هاي رسمي در مورد چهارشنبه سوري، که پيشتر عملا حاکي از ناخشنودي حاکميت اسلامي از سنتي بود که به سده هاي پيش از ظهور اسلام باز مي گردد، مسير ديگري پيموده است. تلاش دولت براي جلوگيري از شادماني جوانان در اين شب، جاي خود را به مجاز شمردن مراسم سنتي و در عين حال مقابله با ناآرامي داده است. اما اين رويکرد تجربه چندان موفقي را براي حاکميت ثبت نکرده است.
صداي يک جوان: من چهار کيلو اکليل درست کردم، براي نارنجک. پارسال آتش درست کرديم، صندلي گذاشتيم و نفت ريختيم، امسال هم مي خواهيم احتمالا آتش و اينها، ديگر، حال!
ا.ن.: دکتر داور شيخاوندي، جامعه شناس در تهران، دليل تغيير ماهيت مراسم چهارشنبه سوري را فقدان امکانات اجراي قانوني اين مراسم سنتي مي داند که به مقاومت و برخورد و مجادله با ماموران و تخريب اموال عمومي منجر مي شود.
داور شيخاوندي (جامعه شناس، تهران): وقتي يک کاري را که به طور سنتي در طي قرون انجام گرفته، امکانات اجرا را به طور قانوني فراهم نمي کنند، و در نتيجه سعي مي کنند که اشکالاتي هم ايجاد بکنند، و در اوايل انقلاب هم سعي شد که به طور کلي به تعطيلي بکشانند، خوب مخصوصا جوانان را تحريک مي کند به مقاومت، و در نتيجه امکانات برخورد بالا مي رود که بعضي مواقع بالا برده و تقريبا به مجادله تبديل مي شود. و خوب خشم و خروشي که تعدادي زيادي از جوانان هستند، ممکن است که به وندليزم Vandalism، يعني تخريب اموال عمومي و کارهاي ديگر برسد.
ا.ن.: اما ناخشنودي هاي مردم و جوانان، و شور و شوق آنان، هر اندازه که باشد، بسياري از کسان از شکل کنوني برگزاري چهارشنبه سوري گله مند و نگران هستند.
صداي يک شنونده: برگزاري چهارشنبه سوري خيلي خوب است، ولي با رعايت. يک خرده رعايت حق مردم را هم بکنند. در جاهايي که تجمع زياد است، از ترقه زياد استفاده نشود.
صداي شنونده ديگر: ترقه از خيلي از جوانب ضرر دارد. مثلا براي کساني که مريض هستند، براي خانم هايي که باردار هستند. حوادثي که ايجاد مي کند در شهر، براي مردم، جاهايي که ازدحام است. يعني همه اش عواقبي دارد.
ا.ن.: در خطرناک و آزار دهنده بودن وسائلي که اين سال ها در مراسم چهارشنبه سوري به کار مي رود، کمتر کسي ترديد دارد. حتي کم نيستند جواناني که در اين شب در خانه ماندن را امن تر مي يابند.
يکي از اهالي تهران: خوب من هم نگران پسرم مي شوم، ولي خوشبختانه خود وي زياد علاقه اي ندارد، يعني خودش هم حتي کمي وحشت مي کند. خودم پارسال يک بار نزديک بود به چشمم بخورد، وقتي رد مي شد.
ا.ن.: شب چهارشنبه سوري، دستمايه ترانه ها و آهنگ هاي فراواني هم بوده است. اما ستار، خواننده ايراني، در ترانه اي، از تغيير شکل مراسم چهارشنبه سوري گله مي کند.
(ترانه‌اي از ستار)
ا.ن.: همانگونه که ستار گفت، کنش و واکنش هاي سياسي و اجتماعي پس از انقلاب، سبب شده است که سنت هاي اصيل شب چهارشنبه سوري، نظير فالگوش ايستادن و قاشق زني به فراموشي سپرده شود، و جوانان از اين فرصت به عنوان بهانه اي براي ابراز شادماني استفاده کنند. از يک دختر نوجوان در تهران، درباره مراسم چهارشنبه سوري سوال کردم.
يک دختر نوجوان تهراني: آتش روشن مي کنند و نوار مي گذارند.
ا.ن.: قاشق زني نمي کنند؟
يک دختر نوجوان تهراني: نه! آن که مال تاسوعا و عاشورا است!
ا.ن.: اما از ماجراهاي کنوني چهارشنبه سوري که بگذريم، به ديدگاه پژوهشگراني مي رسيم که مي گويند بنابر شواهد تاريخي، و اسطوره اي، اصولا چهارشنبه سوري به شکل معاصر آن، جايي در فرهنگ ايران باستان نداشته است. روانشاد دکتر محمد جعفر محجوب، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاريخ ادبيات ايران، در اين باره مي گويد:
روانشاد دکتر محمد جعفر محجوب (استاد دانشگاه و پژوهشگر تاريخ ادبيات ايران): به هر حال در شاهنامه و از جمله در داستان اسفنديار و هم در داستان کرم هفتواز، با افروختن آتش بر بام البته، براي خبر رساني هست. اما به طور مسلم اين که از روي آتش بپرند و اينها، قطعا ارتباطي به مراسم باستاني ما ندارد. براي آنکه آتش را ما مقدس مي دانستيم و آن را بسيار پاکيزه مي دانستيم، تا به اين حد که هم اکنون وقتي موبد مي خواهد برود در برابر آتش و نيايش به جاي بياورد، چيزي دم دهان خود مي بندد که آن را مي گويند پنام. براي آلودگي نفس او به آتش نرسد. بنابر اين آتشي که اين چنين مقدس اش مي دانستند، بگذارند و از روي آن بپرند، و بگويند که «سرخي تو مال من و زردي من مال تو» و اينها، به مراسم و اعتقادات قديمي ايران ارتباطي ندارد و احتمالا بعدها، شايد از نظر خار داشتن آتش اين کار کرده شده است. در هر صورت الان اين ديگر يک سنت خيلي خيلي تثبيت شده اي است و تقريبا تمام مردم ايران اين سنت را مراعات مي کنند. و فعلا در باب بد و نيک کار سخني نمي شود گفت.
ا.ن.: به هر حال همانگونه که دکتر محجوب گفت، شب چهارشنبه سوري نيز مانند چه بسيار سنت ها و آيين هاي ديگر، در طول ساليان بر اثر تحولات اجتماعي، فرهنگي و سياس، دستخوش تغييرات بنيادين شده است.
شب چهارشنبه سوري خوبي براي شما شنوندگان راديوفردا آرزو مي کنم. امروز آخرين سه شنبه سال 1382، شب چهارشنبه سوري است. از چند هفته پيش، خريد مواد آتش بازي شروع شده و شهرداري تهران اعلام کرده است که امسال مراسم چهارشنبه سوري در پارک هاي از پيش تعيين شده برگزار مي شود. آرش قويدل، روزنامه نگار در تهران، مي گويد که از زمان بعد از تاسوعا و عاشورا که در تهران برگزار شد، پيشواز جوانان تهراني از چهارشنبه سوري آغاز شد. داور شيخاوندي، جامعه شناس در تهران نيز مي گويد که وقتي يک کاري را که به طور سنتي در طي قرون انجام گرفته، امکانات اجرا را به طور قانوني فراهم نمي کنند، جوانان به مقاومت تحريک مي شوند و در نتيجه امکان برخورد بالا مي رود. از نظر روانشاد دکتر محمد جعفر محجوب، استاد دانشگاه و پژوهشگر تاريخ ادبيات ايران، مراسم امروزين چهارشنبه سوري، مانند پريدن از روي آتش، قطعا ارتباطي به مراسم باستاني ايران ندارد، چرا که ايرانيان آتش را مقدس مي دانستند.
