چشم انداز آينده دموکراسي و جامعه مدني در عراق از ديد يک استاد عراقي الاصل دانشگاه

اکنون ديگر صحبت از جنگ موضوعي ثانوي است و آنچه جاي آنرا در صف اول گرفته، چگونگي حکومت جانشين است. شهران طبري در لندن در گزارشي، نظر پروفسور سامي زبيده استاد عراقي الاصل علوم سياسي در دانشگاه لندن و مولف کتابهاي متعدد در مورد خاورميانه و اسلام را مي پرسد. شهران طبري (راديو فردا): در لندن شايد به سختي بتوان عراقي را پيدا کرد که ديروز از خوشحالي به رقص نيامده باشد. با اينحال وقتي هيجان و جوشش احساسات از سرنگوني صدام حسين کم کم فروکش مي کند، بسياري به اين فکر مي افتند که من بعد چه خواهد شد. آيا اين لحظه اي که ميليونها عراقي ساليان دراز در انتظارش بودند به عاقبتي خوش خواهد انجاميد؟ اختلاف نظر در واشنگتن بر سر آنکه چه کسي مصدر کار باشد و چگونه مسائل به پيش برده شود به بسياري از بد گمانيها به خصوص در ميان اعراب دامن مي زند. صبح امروز امير الحسن بن طلال عموي ملک عبدالله پادشاه اردن، به رسانه هاي بريتانيا گفت: عراقيها خواهان عهده دار شدن مسئوليت اداره کشور خود هستند. اين خواست آنها بايد در يک مجلس ملي به بحث و گفتگو گذاشته شود، نه آنکه از طرف دولتهاي ديگر به عده خاصي که در تبعيد بوده اند واگذار شود. از طرفي بسياري معتقدند مردم عراق ساليان دراز و شايد به جرات بتوان گفت از هنگام تاسيس اين کشور بعد از جنگ جهاني تحت حکومتهاي اقتدارگر، ديکتاتور و سرکوبگر به سر برده اند و تجربه دمکراسي ندارند. از پروفسور سامي زبيده، استاد عراقي الاصل علوم سياسي در دانشگاه لندن، مي پرسم: فکر مي کنيد تا چه حد خود مردم عراق براي تشکيل حکومتي دمکراتيک و پلوراليست آماده باشند؟ پروفسور سامي زبيده: راستش پاسخ ساده به اين سوال اين است که آماده نيستند. همانطور که به درستي گفتيد نهادهاي مرسوم دولت و جامعه، از طرف پيشين يا درهم شکسته شد و يا به انحصار در آمد. در نتيجه پايه هاي اجتماعي براي استقلال ساختها و نهادهاي اجتماعي وجود ندارد. خود نهاد دولت در عراق به صورت مالکيت فردي چند خانواده و شبکه ارتباطي آنها در آمده بود. حال با رفتن آنها هيچ زمينه اي وجود ندارد که بتنوان بر آن تکيه کرد. به علاوه آنکه در عراق جامعه مدني به هيچ شکل و فرمي وجود ندارد. آنچه در عراق باقيمانده فقط اشکال خيلي اوليه گروهي است: گروههاي مذهبي، قومي يا قبيله اي. من فکر مي کنم آمريکاييها براي برقراري نظم سعي خواهند کرد با رهبران اين گروههاي مختلف به يک توافقي برسند و آنها را مسئول اداره نظم کنند، همانطور که در بصره شاهد آن هستيم. در آنجا انگليسيها با منصوب کردن روساي قبايل اين کار را دنبال مي کنند. اما اينکه اين روساي قبايل يا گروهها چه کساني هستند و چه نقشي دارند، بسيار نا معلوم است. شهران طبري: تا چه حد مي توان اطمينان داشت که افراد عراقي که امروز انتخاب مي شوند به ديکتاتورهاي فردا بدل نگردند؟ پروفسور سامي زبيده: هيچ تضميني نيست که چنين اتفاقي نيفتد. فقط بايد هوشيار بود و نگذاشت. من فکر مي کنم در اينجا نيروهاي متحدين بايد از خود تعهد نشان داده نگذارند چنين اتفاقي بيفتد، و در عين حال همزمان سعي کنند نهادهايي را بسازند و شخصيتهايي را تقويت کنند که به نوعي حکومت دمکراتيک و ليبرال متعهد باشند. سازندگي و تثبيت چنين نظامي کار بسيار دشواري است. شهران طبري: آيا اکنون که تمام چشمهاي جهان متوجه روش آمريکا در عراق است، آنها به تعهدات خود که مستلزم صبر و حوصله و مخارج بسيار است متعهد خواهند ماند؟ پروفسور سامي زبيده: راستش سابقه آنها تا حال خيلي اميد بخش نبوده. به قول يک منقد سياست خارجي آمريکا، در قديم سياست تفرقه بينداز و حکومت کن اجرا مي شد، اکنون آمريکا سياست نفاق انداز و صحنه را ترک کن را پياده مي کند. با اينحال از طرف ديگر در اين مدت به کرات از مقامهاي آمريکا شنيده ايم که اين بار با بقيه موارد فرق دارد، و آنها به ساختن نهادهاي لازم براي دموکراسي در عراق متعهدند. شهران طبري: با وجودي که گفتيد آمريکاييها قصد دارند افراد عراقي درون عراق را در راس کار بگذارند اما عده اي در واشنگتن از جمله ديک چيني معاون رئيس جمهور اين کشور، احمد چلبي رئيس کنگره ملي، گروه اپوزيسيون عراق در تبعيد را براي رهبري پيشنهاد کرده است. نظرتان در اين باره چيست؟ پروفسور سامي زبيده: من مي دانم که بسياري به دلايل روشن با احمد چلبي ميانه اي ندارند، اما آنچه درباره او مثبت است، آن است که او به گروه، دسته يا قبيله خاصي وابسته نيست. من مي دانم که او سياستهاي قومي و قبيله اي را دنبال نمي کند و به مفهوم شهروندي، يعني حقوق فردي، حکومت قانون و مفاهيم دمکراتيک مدرن اعتقاد دارد. اما اينکه چقدر بر اعتقادات خود پا بر جاي بماند نمي دانم. در لندن شايد به سختي بتوان عراقي را پيدا کرد که ديروز از خوشحالي به رقص نيامده باشد. با اينحال وقتي هيجان و جوشش احساسات از سرنگوني صدام حسين کم کم فروکش مي کند، بسياري به اين فکر مي افتند که من بعد چه خواهد شد. آيا اين لحظه اي که ميليونها عراقي ساليان دراز در انتظارش بودند به عاقبتي خوش خواهد انجاميد؟ پروفسور سامي زبيده، استاد عراقي الاصل علوم سياسي در دانشگاه لندن،در مصاحبه با راديو فردا مي گويد: در عراق جامعه مدني به هيچ شکل و فرمي وجود ندارد. آنچه در عراق باقيمانده فقط اشکال خيلي اوليه گروهي است: گروههاي مذهبي، قومي يا قبيله اي.