محمد خاتمی همواره مدافع و مروج فعاليت حزبی در کشور در دوران رياست جمهوری‌اش بود اما خود نه هيچ حزبی را تاسيس کرد و نه به عضويت حزبی در آمد.
محمود احمدی‌نژاد هم عليرغم عضويت در شورای مرکزی دو تشکل اصولگرا، از همان ابتدای رياست جمهوری، علم ضديت با فعاليت حزبی را برافراشت.
حسن روحانی اما دومین ریيس جمهوری پس از علی خامنه‌ای است که به طور رسمی رهبری يک حزب سياسی را بر عهده دارد: حزب اعتدال و توسعه. حزبی که پيش از برگزاری انتخابات دوره ششم مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۷۸ تشکيل شد.
حسين موسويان، ديپلمات سابق و از مسئولان ارشد تيم مذاکره کننده هسته‌ای جمهوری اسلامی در دوران رياست حسن روحانی بر پرونده هسته‌ای ايران، يکی از بنيان‌گذاران حزب اعتدال و توسعه است.
آقای موسويان در یادداشتی که پایگاه خبری - تحلیلی «ال مانیتور» آن را در پنجم ژوئیه ۲۰۱۳ منتشر کرده، توضیح می‌دهد که هم تشکيل اين حزب و هم رهبری حسن روحانی بر آن به توصيه اکبر هاشمی رفسنجانی بوده است.
«قطب بندی شديد سياسی و تسلط يک جناح بر کشور» چه پس از رياست جمهوری محمد خاتمی و چه پس از آغاز رياست جمهوری محمود احمدی‌نژاد، به گفته آقای موسويان، از دلايل اصلی احساس نياز به حزبی بود که نه اصولگرا باشد و نه اصلاح‌طلب و هم اصولگرا باشد و هم اصلاح‌طلب.
اين ديپلمات ارشد سابق می‌گويد در ميان جناح‌بندی‌های سياسی و هميشگی موجود در بافت جمهوری اسلامی، همواره «نيروهای معتدلی در هر دو جناح اصولگرا و اصلاح‌طلب» بودند که تشکيلاتی برای ظهور و بروز خود نمی‌يافتند.
دو واژه: اعتدال و توسعه
به گفته آقای موسويان، هاشمی رفسنجانی اندکی پس از آغاز رياست جمهوری محمد خاتمی، به اين دسته از «نيروهای معتدل» توصيه می‌کند که «يک جريان سياسی تحت پرچم اعتدال يا ميانه‌روی» در کشور ايجاد کنند.
معاون وقت حسن روحانی در شورای عالی امنيت ملی درباره سنگ بنای تشکيل حزب اعتدال و توسعه می‌گويد: «روزی محمود واعظی معاون وقت وزير خارجه، محمدباقر نوبخت نماينده وقت مجلس، علی جنتی معاون وقت وزير ارشاد و من برای عملی کردن اين ايده با هاشمی ديدار کرديم.»
آقای موسويان به نقل از هاشمی رفسنجانی در آن ديدار می‌گويد: «اداره کشور با يک جناح فاجعه است و در عوض همه نيروهای معتدل در دو جناح بايد متحد شوند تا توسعه سياسی - اقتصادی را به پيش ببرند و ستون‌های نظام را تقويت کنند.»
تاکيد هاشمی رفسنجانی بر دو واژه «اعتدال» و «توسعه» در اين عبارات، به انتخاب نام «اعتدال و توسعه» برای حزب تازه تاسيس انجاميد.
بنيان‌گذاران پس از ملاقات با هاشمی و تاکيد او بر لزوم رهبری حسن روحانی بر حزب جديد، به ديدار روحانی می‌روند و از او برای بر عهده گرفتن اين مسئوليت دعوت می‌کنند.
ریيس جمهوری جديد ايران، از ايده تشکيل چنين حزبی استقبال کرده و پس از مشورت با هاشمی رفسنجانی رهبری آن را بر عهده می‌گيرد. او از آن پس در اکثر جلسات شورای مرکزی و کنگره‌های اين حزب شرکت می‌کند.
بال راست
تشکيل حزب اعتدال و توسعه در مقطعی اتفاق افتاد که حزب ديگری به نام «کارگزاران سازندگی» در نزد افکار عمومی و بسياری از ناظران به عنوان حزب هاشمی رفسنجانی شناخته می‌شد.
بعدها، محمد قوچانی، روزنامه‌نگار اصلاح‌طلب، کارگزاران سازندگی را «بال چپ» و اعتدال و توسعه را «بال راست» آقای رفسنجانی توصيف کرد.
محمدرضا نعمت‌زاده، اکبر ترکان، فاطمه هاشمی رفسنجانی، محمدباقر نوبخت، محمود واعظی و حسين موسويان، از مهمترين و مشهورترين اعضای موسس حزب هستند.
اينها اکثرا يا مسئولان ارشد دولت هاشمی رفسنجانی بودند يا مديران مرکز تحقيقات استراتژيک مجمع تشخيص مصلحت نظام به رياست حسن روحانی.
محمدباقر نوبخت از همان ابتدا دبيرکلی اعتدال و توسعه را بر عهده گرفت.
توسعه اقتصادی بر مبنای اقتصاد آزاد و غير دولتی، توسعه نسبی سياسی و تنش زدايی با جامعه بين‌الملل از اصلی‌ترين اصول کلان اين حزب است. اعتدال و توسعه از بدو تاسيس تلاش کرده است که مرزبندی خود را با آنچه «نيروهای افراطی در هر دو جناح» تعريف می‌کند، حفظ کرده باشد.
شکست در گام اول
انتخابات مجلس ششم در زمستان ۱۳۷۸، نخستين حضور جدی اين حزب در فضای سياسی – اجتماعی ايران بود.
اعتدال و توسعه با انتشار ليستی که در آن هم چهره‌های منتسب به جناح اصلاح‌طلب حضور داشتند و هم شخصيت‌های محافظه‌کار، وارد رقابت شد؛ هرچند فهرست انتخاباتی‌اش بيشتر با فهرست مورد حمايت جامعه روحانيت مبارز شباهت داشت.
شعار اين حزب در انتخابات مجلس ششم «می‌خواهم شاد، سرافراز و در رفاه زندگی کنم» بود.
آن انتخابات با پيروزی مطلق جناح موسوم به چپ و اصلاح‌طلبان به پايان رسيد.
هاشمی رفسنجانی که نفر اول ليست اعتدال و توسعه بود ابتدا نتوانست به مجلس راه پيدا کند اما پس از بازشماری و ابطال آرا توانست در جمع ۳۰ نفره تهران قرار گيرد، اما از حضور در مجلس انصراف داد.
حسن روحانی اما هيچ شانسی برای ورود به مجلس پيدا نکرد.
با وجود اين، محمدباقر نوبخت توانست با رای قابل توجهی برای چهارمين بار از رشت وارد مجلس شود. او در مجلس ششم، فراکسيون اعتدال را به همراه جمعی از همفکرانش تشکيل داد.
از خاتمی به هاشمی
در انتخابات رياست جمهوری هشتم در خرداد ۱۳۸۰، حزب اعتدال و توسعه از سيد محمد خاتمی حمايت کرد؛ حمايتی که البته از صدور يک بيانيه فراتر نرفت.
چهار سال بعد و در انتخابات مجلس هفتم، اين حزب چهره‌های بيشتری از شورای مرکزی خود را در فهرست تهران گنجاند؛ مجيد قاسمی، زهرا پيشگاهی‌فرد، حميد رضايی قلعه و غلامعلی دهقان.
هيچ‌کدام اين افراد موفق به راهيابی به مجلس نشدند.
يک ماه قبل از آن انتخابات، نخستين کنگره سراسری حزب اعتدال و توسعه با حضور و مديريت عالی حسن روحانی برگزار شده بود.
مهمترين فعاليت اعتدال و توسعه که منجر به افزايش شهرت آن شد به انتخابات رياست‌جمهوری نهم در سال ۱۳۸۴ باز می‌گردد. اعتدال و توسعه به عنوان اولين حزب سياسی ايران، در نيمه دوم سال ۸۳ رسما از هاشمی رفسنجانی برای شرکت در انتخابات نهم دعوت کرد.
پس از اعلام کانديداتوری هاشمی رفسنجانی در ارديبهشت ۸۴، محمدباقر نوبخت، سخنگوی ستاد انتخاباتی او شد.
اکبر هاشمی رفسنجانی در آن انتخابات از محمود احمدی‌نژاد شکست خورد تا اعتدال و توسعه بين سال‌های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ تنها يک حزب منتقد سياست‌های دولت به خصوص در حوزه اقتصادی باشد.
سايت خبری «آفتاب» در آن هنگام، تريبون رسانه‌ای اصلی حسن روحانی و نزديکانش بود. اين سايت دو سال بعد به طور کامل به حزب اعتدال و توسعه واگذار شد.
در آن چهار سال حزب به صورت مستمر جلسات شورای مرکزی را برگزار می‌کرد.
شکاف
اما مشی انتقادی حسن روحانی و حزب اعتدال و توسعه درباره دولت محمود احمدی‌نژاد باعث شد تا در آستانه انتخابات مجلس هشتم، چهار نفر از اعضای اين حزب که دو نفر از آنها جزو بنيانگذارانش بودند، همزمان با روزهای نام‌نويسی برای کانديداتوری در انتخابات بيانيه‌ای منتشر کنند و هم‌حزبی‌های خود را به «خروج از مشی اعتدال و چرخش به سمت اصلاح طلبان» متهم کنند و استعفا دهند.
کاظم جلالی نماينده وقت شاهرود، حميدرضا حاجی‌بابايی نماينده وقت همدان، محمدجواد ايروانی عضو مجمع تشخيص مصلحت نظام و مجيد قاسمی ریيس اسبق بانک مرکزی امضاکنندگان اين بيانيه بودند.
بعدها از ميان اين چهار نفر، جلالی، ریيس مرکز پژوهش‌های مجلس شد و حاجی‌بابايی نيز صندلی وزارت آموزش و پرورش را گرفت.
حسن روحانی، نامزد اختصاصی اعتدال و توسعه در انتخابات دوره يازدهم رياست جمهوری در سال ۸۸ بود که با کانديدا نشدن او، اين حزب مانند بسياری از اصول‌گرايان و اصلاح‌طلبان از ميرحسين موسوی حمايت کرد.
اما پس از اعلام نتايج انتخابات و پيروزی محمود احمدی‌نژاد، حزب اعتدال و توسعه، اعتدال را در تبعيت از نتايج اعلام شده تعريف و بلافاصله راه خود را از معترضان جدا کرد.
سخنگوی اعتدال و توسعه گفته که فعاليت‌های اين حزب در چهار سال دولت دوم احمدی‌نژاد به حداقل رسيد: «فقط چراغی روشن بود.»
نوبت برد
اما در آخرين انتخابات رياست جمهوری، همای سعادت بر شانه‌های اعتدال و توسعه نشست؛ حسن روحانی، رهبر عالی اين حزب به رياست جمهوری ايران رسيد و در تمام گمانه‌زنی‌های فعلی درباره ترکيب کابينه آينده، بيشترين سهم به اين حزب اختصاص دارد.
اکبر ترکان، محمدباقر نوبخت، محمدرضا نعمت‌زاده، محمدعلی نجفی، محمود واعظی و مرتضی بانک، از جمله اعضای شورای مرکزی اعتدال و توسعه هستند که هم حلقه اصلی مديريتی و اجرايی ستاد انتخاباتی ریيس جمهوری منتخب را تشکيل می‌دادند و هم با سال‌ها سابقه وزارت و مديريت کلان اجرايی در دولت‌های هاشمی رفسنجانی و به واسطه همراهی چندين ساله با حسن روحانی، از گزينه‌های اصلی برای عضويت در دولت آينده هستند.
