ترکمنچای؛ پایان حاکمیت ایران بر قفقاز

بعد از سال ۱۸۰۰ روسیه کوشش می‌کرد تک تک خانی‌گری‌های قفقاز را که با وجود خودمختاری عملی، تحت حاکمیت ایران بودند، با مذاکره، تطمیع و یا تهدید به طرف خود بکشد. این در حالی بود که ایران در شرایط بی‌ثباتی، فساد، ضعف همه جانبه اقتصادی، سیاسی و نظامی به سر می‌برد. در عین حال به‌دنبال کشتارهایی که محمدخان قاجار در این منطقه به راه انداخته بود، اعتبار حکومت ایران در قفقاز لطمه ای جدی خورده بود. در بعضی خانی‌گری‌ها مانند ولایات تفلیس و قوبا که از نظر حقوقی هنوز تحت حاکمیت ایران بودند، نیروهای نظامی روسیه مستقر شده بودند. جنگ و شکست جوادخان گنجه هنوز در پیش بود، اما خان قره‌باغ، ابراهیم خلیل خان با سرکشی نسبت به ایران، به روسیه عریضه نوشته حاکمیت تزار روس بر قره باغ را قبول کرده بود. این، البته از نظر حقوق بین‌المللی نمی‌توانست اعتباری داشته باشد. در عین حال، در سیمای جواد خان گنجه، چهره مقاومت در مقابل روسیه نیز نمایان بود. با این همه، روند جدایی خانی‌گری‌های قفقاز شروع شده بود - بعضی‌ها با زور و دیگران با زر و یا به خاطر تنزل شدید وجهه دولت ایران. قرار بود جنگ‌های ایران و روسیه و امضای دو عهدنامه گلستان و ترکمنچای در سال‌های ۱۸۱۳ و ۱۸۲۸ به جدایی قفقاز از ایران رسمیت ببخشد. با«عهدنامه ترکمنچای» دفتر ایران در قفقاز که دست کم از زمان ساسانیان که «دربند» مرز ایران و اقوام شمال قفقاز بود، کاملاً بسته شد.

 

نقشه‌های این «اینفوگرافیک» از «کتاب درسی تاریخ روسیه» اثر سرگی ف. پلاتونوف چاپ ۱۹۲۴ در پراگ Sergej F. Platonov: Учебник Русской истории, Praque 1924 گرفته شده اند. اگر در روی این نقشه‌ها فلش را به طرف راست بکشید وضع قبلی و اگر به طرف چپ بکشید وضع بعدی را خواهید دید.

 

توضیح: تاریخ میلادی عهدنامه‌ها منطبق با هر دو تقویم میلادی گرگوریان و ژولیان است و از این جهت دو روز مختلف با دو هفته فرق ذکر شده است. ضمناً متأسفانه به لحاظ فنی امکان برگردان نام ولایات و شهرها را که با حروف روسی روی نقشه‌ها درج شده، به فارسی مقدور نبود. در اصل نقشه زیر بسیاری از این ولایات و شهرها تاریخ الحاق آنها به روسیه نوشته شده است. ما شهرها و مناطق معروف را روی نقشه‌ها شماره‌بندی کرده و در آخر این مطلب فهرست آنها را دادیم تا خواننده از روند تدریجی الحاق قفقاز از سوی روسیه تصوری کلی به دست آورد.

 

قلمرو دولت عثمانی در این نقشه‌ها با رنگ قهوه‌ای معین شده و خواننده خواهد دید که بعضی از نواحی غربی قفقاز و بخشی از رشته ساحلی دریای سیاه نیز که تحت حاکمیت عثمانی بوده (از جمله باتومی، پوتی و آبخازی)، کم و بیش در همین دوره به روسیه ملحق شده‌اند.