«حقیقت، بهسادگی، همان چیزی است که برای همه خیر باشد.»
روز ششم ژوئیه در جمهوری چک تعطیل رسمی است برای بزرگداشت یان هُوس (Jan Hus)، کشیش و متکلمی که چکیها او را بهخاطر مبارزهاش با کلیسای کاتولیک و پادشاهی هابسبورگ بهعنوان قهرمان ملی ستایش میکنند.
یان هوس همچنین از قربانیان تفتیش عقاید و جانباختگان راه آزادی اندیشه است و مردم جمهوری چک حتی حیات زبان خود را نیز مدیون تلاش او در این زمینه میدانند.
یان هوس برای چکیها تقریباً همان جایگاهی را دارد که ژان دارک برای فرانسویها، با این حال مصلحان دینی و روشنفکران و نویسندگان دیگر کشورها نیز از آثار او بسیار تأثیر گرفتهاند و او را بسیار ستودهاند. تئودور آگریپا دوبینیه، شاعر فرانسوی قرن شانزهم فرانسه، در شعری سروده است که یان هوس «به خون جلا بخشید».
بدعتگذاری یا موجهای اصلاحی؟
این متکلم چکی که ۶۰۶ سال پیش در شهر کنستانس و بهدستور شورای کنستانس، یکی از شوراهای سراسری مسیحیت در آن زمان، به ارتداد متهم و در نهایت زنده در آتش سوزانده شد، از مصلحان دینی اواخر قرن چهاردهم و اوایل قرن پانزدهم میلادی است.
او در شورای کنستانس فرصت دفاع از عقایدش را نداشت و در عوض در مقابل فشارها برای تغییر عقایدش کوتاه نیامد و مرگ با شعلههای آتش را به رویگردانی از باورهای خود ترجیح داد.
تکفیر او در سال ۱۴۱۱ و در دورهای رخ داد که کلیسای کاتولیک با انشعاباتی مواجه شده بود و محکومیت یان هوس در کلیسای روم بهاتهام «بدعت» در دین، موجب ایجاد انشعابی دیگر در مسیحیت به نام کلیسای هوسی و جنگهای صلیبی علیه پیروانش شد.
در واقع یان هوس پیشگام پروتستانتیسم در اروپاست و دههها پیش از آنکه مارتین لوتر، پیشوای اصلاحات مذهبی آلمان، تزهایش را بر درِ کلیسای ویتنبرگ بیاویزد، او کلیسای کاتولیک را به چالش کشیده بود.
شعلههایی که او را سوزاند، بعدها به اولین مراحل اصلاحات دینی منجر شد؛ هرچند کلیسا از آنجا که نهادی کهن و مستمر در قرون متمادی بود، با چالشها و موجهای اصلاحی متعدد روبهرو شده بود.
گاهی واکنش کلیسا در برابر این مخالفتها جذب آنها و اصلاح خود بوده که منجر به ایجاد فرقههایی همچون کلونیان، سیسترسیان و فرانسیسیان شده، گاهی هم کلیسا به این موجهای اصلاحی برچسب «بدعتگذاری» زده و علیه آنها اقدام کرده، رهبرانشان را مرتد خوانده، آنان را شکنجه کرده یا کشته و علیه پیروانشان جنگیده است.
بهعقیدهٔ برخی محققان، تفاوت بین «اصلاحات پذیرفتنی» و «بدعتگذاری غیرقابلپذیرش» بیش از آنکه مبتنی بر آموزههای کلیسا باشد، اغلب زاییدهٔ موقعیت و معادلات سیاسی موجود بوده است. به یک معنا، تاریخ اصلاح دینی، علاوهبر سیر تحولات مذهبی، روند مبارزات سیاسی و حتی مطالبات اقتصادی را نشان میدهد.
سخنگوی اصلاحگرایان چک
«به دنبال حقیقت باشید، به حقیقت گوش دهید، حقیقت را بیاموزید، از حقیقت تا سرحد مرگ دفاع کنید؛ زیرا حقیقت شما را نجات خواهد داد.»
زمان و مکان دقیق تولد یان هوس مشخص نیست و مورخان فاصلهٔ سالهای ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۳ میلادی را بهعنوان تاریخ تولد او ذکر کردهاند. محل تولد هوس نیز تا مدتها محل اختلاف بود تا اینکه چندین مورخ روستای تاریخی هوسینتس در جنوب کشور کنونی چک را زادگاه این متکلم معرفی کردند.
اکنون «خانه هوس» در این روستا که بازسازی آن در سال ۲۰۱۵ بهمناسبت ششصدمین سالمرگ او به پایان رسید، بهعنوان موزه و نمایشگاه فعال است.
قدمت این خانه به سال ۱۶۱۶ بازمیگردد یعنی حدود دو قرن پس از دورهٔ یان هوس. از آن زمان، پیروان هوس برای گرامیداشت یاد و سنت او به این خانه میروند.
درباره خانوادهٔ هوس هم اطلاعات دقیقی وجود ندارد، زیرا خانوادهاش جزو دهقانان فقیر بودند. اما در اسناد تاریخی آمده که یان هوس در دانشگاه پراگ درس خواند، در سال ۱۴۰۰ بهعنوان استاد دانشگاه کار خود را آغاز کرد و یک سال بعد هم رئیس دانشکده فلسفه این دانشگاه شد که ریاستش یک سال ادامه داشت.
او در ابتدا بهویژه با آثار جان ویکلیف (۱۳۳۰-۱۳۸۴)، مصلح دینی انگلیسی پیش از خود، آشنا شد و برخی از نوشتههای او را ترجمه کرد. از اولین نوشتههای او فقط چند قطعهٔ پراکنده فعالیت دانشگاهی، سخنرانیهای رسمی و تفسیر متون مقدس و آثار جدلیاش باقی مانده است.
یان هوس در سال ۱۴۰۲ به مقام کشیشی رسید و در کلیسای بیتلحم پراگ کار وعظ و موعظه را آغاز کرد. او سخنوری قهار بود و سخنرانیهایش به زبان چکی باعث یافتن مخاطبان بیشتر شد. در همین کلیسا بود که او از «خطاهای کلیسای کاتولیک» سخن گفت و تحتتأثیر مصلح دینی پیش از خود از اصلاح کلیسا حمایت کرد.
سوختن در آتشِ سادگی مقدس!
هوس در واقع سخنگوی گرایشهای اصلاحگرایانهٔ دینی در چک و خواستار بازگشت به کلیسایی معنویتر بود که حامی فقرا باشد. او زیادهخواهی و مالاندوزی کشیشان و سوءاستفادههای آنها از موضوع بخشش گناهان را به نقد میکشید، معصومیت پاپ را رد میکرد و میگفت اقدامات او موجب دور شدن مسیحیت از اصل خود شده است.
گفته میشود زمانی که یان هوس را به چوبهٔ آدمسوزی بستند و یک روستایی دستهای هیزم را به پای او ریخت، هوس از حیرت فریاد زد: «ای سادگیِ مقدس!»
پس از آتش زدنِ یان هوس بهجرم ارتداد، جنگی میان طرفداران او بـا قدرت حاکم درگرفت که علاوهبر یک جدال مذهبی، مبارزهای ملی میان چکها و آلمانیها و همچنین مبارزهای طبقاتی میان زمینداران و کشاورزان بیزمین بود.
طرفداران هوس در این جنگ شکست خوردند و در اروپای مرکزی پراکنده شدند، اما همآنان بهمرور و تا یک قرن بعد، زمینهٔ توسعه پروتستانتیسم را تسهیل کردند.
در سال ۱۹۱۵، بنای یادبودی در پراگ به مناسبت پانصدمین سالمرگ یان هوس نصب شد. در سال ۱۹۹۱ سرانجام کلیسای کاتولیک نسبت به یان هوس اعاده حیثیت کرد و چند سال پس از آن نیز پاپ ژان پل دوم، رهبر وقت کاتولیکهای جهان، مقابل واتسلاو هاول، رئیسجمهور وقت چک، بابت «مرگ بیرحمانهٔ» یان هوس به دست کلیسا عمیقاً ابراز تاسف کرد.
سال ۱۳۵۷ زندهیاد پرویز شهریاری، استاد ریاضیات و نویسنده و مترجم، کتابی را با عنوان «یان هوس و جنبش انقلابی دهقانان چک» تألیف و منتشر کرد که شاید اولین و تنها کتاب دربارهٔ این شخصیت تاریخی به زبان فارسی بود و متأسفانه هیچگاه تجدیدچاپ نشد.