روزگاری که به نگین فیروزه‌ای آذربایجان شهرت داشت، کشتیرانی و مهاجرت پرندگان هم به آن رونق می‌داد و سهم ایران از آن وجود یکی از بزرگترین دریاچه‌های داخلی با ده‌ها جزیره در شمال‌غربی کشور بود از جمله به عنوان یکی از زیستگاه‌های خاص و یگانه طبیعی جانوران در ایران حالا اما به گفته مدیرکل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان غربی، بیش از ۹۳ درصد از دریاچه ارومیه کاملا خشک شده است.
به گفته برخی مسئولان، «میزان شوری آب دریاچه ارومیه به ۴۰۰ گرم درهر لیتر و حالت فوق اشباع رسیده» که این به گفته کار‌شناسان «نشانگر روند سریع خشک شدن دریاچه ارومیه» است.
Your browser doesn’t support HTML5
یک خانه، یک زمین ۲۱؛ آخرین وضعیت دریاچه ارومیه از نگاه فیلیپ میکلین، استاد دانشگاه میشیگان غربی
درست در زمانی که خبرگزاری‌ها خبرهای مختلفی در زمینه خشک‌شدن بیشتر و بیشتر آب این دریاچه را می‌دهند، مشاور رئیس سازمان محیط زیست، اسماعیل کهرم میگوید، می‌توان این دریاچه رو به مرگ را در مدتی پنج ساله زنده کرد اگر آب مصرفی کشاورزی کاهش پیدا کند و البته اگر ۴۰ درصد از آب مربوط به کشاورزی به دریاچه ارومیه منتقل شود.
این همان چیزی است که فیلیپ میکلین، استاد دانشگاه میشیگان غربی در رشته جغرافی آب‌شناسی، هم به عنوان یکی از راه‌های مهم و کارساز نجات دریاچه ارومیه میگوید.
فیلیپ میکلین، اوایل اسفندماه سال ۹۲ با دو متخصص آمریکایی دیگر برای شرکت در کنگره بین‌المللی تخصصی علوم زمین به ایران دعوت شده بود.
او که در مدت اقامتش در ایران دریاچه ارومیه را از نزدیک دیده و آن را بررسی کرده و میگوید: شرایط دریاچه ارومیه بسیار شبیه «سالت لیک» یا «دریاچه نمک یوتا» در آمریکاست و به دلیل اینکه او و دو متخصص آمریکایی دیگر روی این دریاچه آمریکایی تحقیق کرده‌اند، به ایران دعوت شدند.
او از یک چیز به عنوان مشکل اصلی دریاچه ارومیه یاد میکند: «مشکل دریاچه ارومیه کاملا واضح است. در شش هفت سال گذشته منطقه دچار خشکسالی بوده. مقدار زیادی از آبی را که در حالت معمول وارد دریاچه می‌شد، در بالادست برای آبیاری استفاده کرده‌اند. یعنی آبی که وارد دریاچه می‌شود، خیلی کمتر از مقدار گذشته است. بنابراین دریاچه خشک می‌شود.»
فیلیپ میکلین که تمرکز پژوهش‌ها و علاقه شخصی‌اش مدیریت منابع آب به ویژه دریاچه‌ها و رودخانه‌هاست، کارهای تحقیقی زیادی در مورد دریاچه آرال که در آسیای میانه است انجام داده است. آرال در گذشته یکی از چهار دریاچهٔ بزرگ دنیا بوده و حالا خشک شده است.
دریاچه‌ای که متخصصان می‌گویند شرایط شوری و خشکی‌اش دقیقا مثل دریاچه ارومیه است.
فیلیپ میکلین در این باره میگوید: «دلیل مقایسه دریاچه ارومیه با دریاچه آرال با اینکه تفاوت‌های فاحشی دارند این است که مورد مشابهی آنجا اتفاق افتاده. آنجا هم مقدار زیادی آب در بالادست برداشت شد که دریاچه آرال خشک شد به طوری که مساحت آن به ۱۰درصد قبل یا حتی کمتر از آن رسیده است. دلیل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه توسعه بیش از حد پروژه‌های آبیاری در بالادست بوده که دقیقه در دریاچه آرال اتفاق افتاد.»
فیلیپ میکلین (چپ) استاد دانشگاه میشگان غربی همراه با دانشجویان دانشگاه ارومیه
اما فیلیپ میکلین به یک تفاوت بزرگ بین این دو دریاچه اشاره میکند: «خشکسالی نقش مهم‌تری در خشک‌شدن دریاچه ارومیه داشته است.»
فیلیپ میکلین بعد از سال‌ها تحقیق و بررسی دریاچه آرال و دیدن دریاچه ارومیه، میگوید: «اکوسیستم دریای آرال و دریاچه ارومیه با هم فرق میکند. اما در هر صورت وقتی به سرعت یک سیستم آبی را خشک می‌کنیم، اثرات زیادی بر اکولوژی سیستم میگذارد. این قضیه درباره دریای آرال اتفاق افتاد و در مورد دریاچه ارومیه هم اتفاق می‌افتد.»
او بر سادگی اکوسیستم دریاچه ارومیه تاکید میکند: «اکوسیستم دریاچه ارومیه در مقایسه با دریاچه آرال خیلی پیچیده نیست. دلیل این سادگی هم این است که دریاچه ارومیه یک دریاچه فوق‌شور است و در محیطی تا این حد شور، موجودات زیادی دوام نمی‌آورند.»
او از جاندار سخت‌پوستی میگوید که توان زندگی در آب‌های شور را دارد و در مرحله نوزادی ماهی‌ها، سخت‌پوستان و نرم تنان غذای مناسبی است. موجودی که یکی از معروف‌ترین زیستگاه‌هایش دریاچه ارومیه بوده است: «تنها جاندار در دریاچه ارومیه، آرتمیاست. به دلیل شوری شدید آب هیچ ماهی توان زندگی در این دریاچه ندارد. در حالیکه در دریای آرال قبل از اینکه به دلیل برداشت بی‌رویه آب شور شود، گونه‌های متفاوتی از ماهی زندگی می‌کردند. بنابراین این تفاوت اصلی وجود دارد. یک صدمه دیگری که به دریاچه ارومیه وارد شده این است که آرتمیا منبع غذایی مهمی برای پرندگان مهاجری که از این منطقه عبور می‌کردند، بوده. بنابریان خشکی و شورشدن‌اش و از دست دادن منبع غذایی‌اش باعث شده صدماتی هم به جمعیت پرنده مهاجر وارد شود.»
این دریاچه که روزگاری آب شورش آن را تبدیل به یکی از مهم‌ترین دریاچه‌های آب شور جهان کرده بود، حالا با افزایش شرایط بحرانی، تبدیل به یکی از مهم‌ترین کانون‌های کویرزایی و تولید طوفان‌های نمکی در کشور و منطقه شده است.
کار‌شناسان محیط زیست می‌گویند، اگر وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه همینطور بماند، دست‌کم ۴ میلیون تن از مردم روستاهای اطراف دریاچه و ۱۴ میلیون تن از مردم منطقه و حتی پایتخت از طوفان‌های نمک در امان نخواهند بود.
فیلیپ میکلین، استاد دانشگاه میشیگان غربی هم برهمین نکته انگشت میگذارد: «به ما گفته شده و من هم به آن اعتقاد دارم که مهم‌ترین تاثیر خشک‌شدن دریاچه ارومیه بر زندگی اطرافیان، طوفان نمک است، آب خشک می‌شود و نمک روی زمین باقی می‌ماند و وقتی باد می‌زد نمک را به اطراف می‌برد و این شرایط برای زمین‌های کشاورزی اطراف، مساله‌ساز است. بنابراین اگر دریاچه خشک شود، گردوغبار و نمک به ساکنان اطراف دریاچه صدمه می‌زند.»
او به شهری اشاره میکند که ممکن است بیشتری آسیب را در این شرایط ببیند: «تبریز خیلی به دریاچه ارومیه نزدیک است و این نگرانی وجود دارد که طوفان نمک به تبریز برسد.»
نیمه اردیبهشت بود که نماینده ارومیه در مجلس درباره وزش بادهای محلیِ سلماس، روان شدن ِ شن و نمک ِ دریاچهٔ ارومیه و بروز مشکلات تنفسی و انواع سرطان‌ها درمنطقه هشدار داد. او تاکید کرد هنوز برنامه‌های اجرایی برای احیای دریاچه ارومیه وجود ندارد.
مسئولان می‌گویند، فلج شدن ِ کشاورزی و دامداریِ منطقه با مرگِ دریاچهٔ ارومیه اتفاق می‌افتد.
مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی در آخرین روز از فروردین ماه، اعلام کرد تابستان امسال «آخرین مهلت احیای دریاچه ارومیه» است. یعنی فقط چند هفته فرصت باقی مانده تا وعده‌ها عملی شود و اولین قدم‌ها برای نجات دریاچه برداشته شود.
فیلیپ میکلین اما از آینده غیرقابل پیش‌بینی این دریاچه میگوید: «خیلی سخت است که آینده دریاچه ارومیه را پیش‌بینی کنیم اما می‌توانیم فرضیه‌های علمی را بررسی کنیم. یک حدس علمی میگوید دریاچه بیشتر و بیشتر خشک می‌شود. کارهای زیادی می‌توان انجام داد. واضح است که کار اصلی رهاسازی آب بیشتری برای دریاچه است و این گزینه‌ای است که دولت به دنبال آن است. اما چطور؟ مثلا یکی از راه‌کار‌ها بهبود و افزایش بهره‌وری وضعیت آبیاری است و این گزینه خیلی جدی در حال بررسی است. گزینه دوم جداسازی و تفکیک سازه‌ای دریاچه به چند بخش است. با این کار می‌توان بخش‌های حیاتی‌تر دریاچه را برای پرورش آرتمیا و جلوگیری از طوفان نمک حفظ کرد. به عبارت دیگر با این کار می‌توان جلوی خشک‌شدن بخش‌هایی را که امکان تولید طوفان نمک را می‌دهند، گرفت. این گزینه در حال بررسی است.»
او از آخرین گزینه هم نام می‌برد که مخالفان زیادی در داخل ایران دارد: «یک گزینه دیگر هم وجود دارد و آن انتقال آب به دریاچه ارومیه از حوضه‌های آبریز دیگر است. ولی برای من در جلساتی که با مسئولان داشتیم، مشهود بود که بیشتر متخصصان با این گزینه موافق نیستند چون انتقال آب می‌تواند مشکلات زیادی را تولید کند.»
میکلین به ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه اشاره میکند که مدتی است کارش را شروع کرده و دبیر آن عیسی کلانتری است. او میگوید این کمیته در حال بررسی همه این روش‌هاست که ممکن است به نوعی به زنده کردن دریاچه ارومیه کمک کند.
او تاکید میکند این کمیته برای انجام یک کار کوتاه‌مدت، به تقسیم‌بندی یا تفکیک سازه‌ای دریاچه جدی‌تر نگاه میکند. به گفته فیلیپ میکلین مسئولان درایران برای راه حل بلندمدت، قرار است روی آبیاری با بهروه‌وری بالا دقیق‌تر کار کنند.
فیلیپ میکلین که برای اولین بار به ایران سفر کرده میگوید در جلسه‌های مختلفی که با مسئولان سازمان حفاظت محیط زیست و رئیس این سازمان داشته، متوجه شده که دولت با تمام وجود قصد دارد مشکل دریاچه ارومیه را حل کند. با هر میزان هزینه‌ای که لازم باشد و متخصصان بسیار کاردان و چیره‌دستی در این پروژه حضور دارند که بسیار روی این موضوع تحقیق کرده‌اند و بر آن مسلط هستند.
عیسی کلانتری دبیر ستاد ملی احیای دریاچه ارومیه اسفند ماه پارسال یک عدد برای نجات دریاچه ارومیه اعلام کرد: «۲۰ میلیارد دلار اعتبار آن هم برای احیای دریاچه در ۱۵ تا ۲۰ سال آینده».
به گفته اتاق بازرگانی ایران، هزینه‌های مربوط به خسارت‌های خشک شدن دریاچه ارومیه و احیای مجدد آن بیش از ۲۰۰ میلیارد دلار یعنی ده برابر این رقم است.
