در دل سرمای عمیق منظومه خورشیدی، قمر یخی انسلادوس با فورانهای آب و یخ، دانشمندان را غافلگیر کرده است. کشف مولکولهای آلی پیچیده در این فوارهها، که مستقیماً از اقیانوس زیرسطحی میآیند، این قمر زحل را به یکی از جدیترین نامزدها در جستوجوی حیات فرازمینی بدل کرده است؛ جایی که شاید پاسخ پرسش «آیا تنها هستیم؟» آرامآرام از دل یخ سر برمیآورد.
همزمان، در فاصلهٔ ۴۰ سال نوری از زمین، سیارهای سنگی و هماندازهٔ خانهٔ ما به آزمونی سرنوشتساز رسیده است. دادههای تازهٔ تلسکوپ جیمز وب از «تراپیست-۱ای» قرار است روشن کند آیا جهانهای شبیه زمین که بهدور کوتولههای سرخ میچرخند، میتوانند جوی پایدار داشته باشند یا نه؛ پاسخی که شاید تعریف ما از «سیارهٔ زیستپذیر» را برای همیشه دگرگون کند.
فوارههایی از امید در جهان یخزده؛ انسلادوس و رازهای پنهان زیر پوستهٔ یخی
انسلادوس، قمری با اندازهٔ متوسط از سیارهٔ زحل است که از پوستهای از یخِ آب تشکیل شده و در زیر آن اقیانوسی از آبِ مایع قرار دارد. اقیانوس این قمر از نظر ماهیت به اقیانوسهای زمین شباهت دارد و بهطور مستقیم با هستهٔ سنگی انسلادوس در ارتباط است.
نوزیر خواجه، سیارهشناس پاکستانیتبار دانشگاه آزاد در برلین که در حال بررسی قابلیت سکونت قمرهای یخی است، دربارهٔ این قمر، در گفتوگوهایی تازه با وبسایت «اینکل (Inkl) و «مجلهٔ آسمان شب» بیبیسی جهانی توضیح میدهد که اکنون نشانهای غیرمنتظره دانشمندان را هیجانزده کرده است.
او توضیح میدهد که فوارههایی از آب و یخ که از پوستهٔ یخی قمر انسلادوس بیرون میزنند، حامل مولکولهای آلی پیچیدهای هستند که بهطور مستقیم از اقیانوس زیرسطحی این قمر میآیند؛ کشفی که میتواند جستوجوی حیات فراتر از زمین را وارد مرحلهای تازه کند.
کشش گرانشی زحل، انسلادوس را مدام میفشارد و میکشد و همین فرآیند گرمایی ایجاد میکند که به شکل چشمههای آبگرمایی در کف اقیانوس و فوارههای عظیم در قطب جنوب انسلادوس خود را نشان میدهد؛ فوارههایی که تا هزاران کیلومتر به فضا میرسند.
تحلیل تازهای از دادههای مأموریت کاسینی نشان داده است که دانههای یخ جمعآوریشده تنها چند دقیقه پس از خروج از این فوارهها، حاوی ترکیبات آلی پیچیدهای هستند که پیشتر دیده نشده بودند. این یافتهها تأیید میکند که چنین مولکولهایی نه محصول تغییرات بعدی در فضا، بلکه برخاسته از شیمی فعال در دل اقیانوس انسلادوساند.
اهمیت ماجرا در این است که انسلادوس هر سه شرط کلیدی برای زیستپذیری را دارد: آب مایع، منبع انرژی و عناصر شیمیایی لازم برای شکلگیری حیات. حتی اگر در نهایت نشانهای مستقیم از موجودات زنده یافت نشود، این قمر یخی میتواند پاسخ دهد که زندگی دقیقاً به چه چیزی نیاز دارد و چرا در برخی جهانها، با وجود همهٔ شرایط، شکل نمیگیرد.
با ادامهٔ بررسی دادههای کاسینی و برنامهریزی مأموریتهای آینده، انسلادوس بیش از پیش به آزمایشگاهی طبیعی بدل شده است؛ جایی که شاید سرنخ پاسخ یکی از قدیمیترین پرسشهای بشر در آن نهفته باشد: آیا ما در کیهان تنها هستیم؟
لحظهٔ داوری یک زمینِ دوردست؛ آیا «تراپیست-۱ای» میتواند نفس بکشد؟
در آستانهٔ انتشار دادههای تازه از تلسکوپ فضایی جیمز وب، سیارهٔ فراخورشیدی «تراپیست-۱ای» (Trappist-1e) به نقطهٔ تمرکز یکی از مهمترین پرسشهای اخترشناسی بدل شده است: آیا جهانهایی شبیه زمین، که بهدور ستارگان کوچک و سرد میچرخند، میتوانند جوی پایدار داشته باشند؟
«تراپیست-۱ای»، سیارهای سنگی و هماندازهٔ زمین در کمربند قابلسکونت یک کوتولهٔ سرخِ واقع در صورت فلکی دَلو، در فاصلهٔ حدود ۴۰ سال نوری از ما، سالهاست بهعنوان یکی از امیدبخشترین نامزدها برای بررسی امکان زیستپذیری مطرح است. اما همهچیز به یک عامل بستگی دارد: وجود یا نبود جو. بدون جو، حتی مناسبترین فاصله از ستاره هم سیاره را به جهانی سرد و مرده بدل میکند.
چهار مشاهدهٔ نخست جیمز وب هنوز پاسخ قطعی ندادهاند، اما یک نتیجه روشن داشتهاند: «تراپیست-۱ای» نه جوی ضخیم و داغ شبیه ناهید دارد و نه جوی بسیار رقیق مانند مریخ. این یعنی سناریوهای افراطی کنار گذاشته شدهاند، اما گزینههای مهمی همچنان روی میز است؛ از سیارهای کاملاً بیجو گرفته تا جوی غنی از نیتروژن مانند زمین، یا حتی جهانی با اقیانوسهای پنهان.
ناتالی آلن، اخترشناس دانشگاه جانز هاپکینز در بالتیمور، به روزنامه هلندی «اِناِرس» میگوید بررسی سیارهٔ «تراپیست-۱ای» دو نتیجهٔ ممکن دارد که «هر دو بسیار بزرگ و تعیینکنندهاند». در کنار او نستور اسپینوسا، رهبر تیم پژوهشی، روی یکی از جاهطلبانهترین پروژههای تلسکوپ فضایی جیمز وب کار میکند: جستوجوی جو پیرامون این سیارهٔ سنگی. هرچند چهار مشاهدهٔ نخست انجام شده و دو مقاله منتشر شده، اما پرسش اصلی ــ آیا «تراپیست-۱ای» جو دارد یا نه ــ هنوز بیپاسخ مانده است.
نشانهای بسیار ضعیف از متان نیز در دادهها دیده شده، اما دانشمندان با احتیاطی مثالزدنی از بزرگنمایی آن پرهیز کردهاند؛ چرا که چنین سیگنالی میتواند حاصل نوفهٔ (نویز) ابزار یا فعالیت ناپایدار خود ستاره باشد. تجربههای گذشته نشان داده که شتابزدگی در تفسیر چنین نشانههایی میتواند گمراهکننده باشد.
پانزده مشاهدهٔ دیگر که در سال آینده انجام خواهد شد، سرنوشت این سیاره را روشنتر میکند. اگر «تراپیست-۱ای» واقعاً جوی پایدار داشته باشد، پیامد آن فراتر از یک کشف منفرد خواهد بود: این نتیجه میتواند نشان دهد که جهانهای زمینمانند در اطراف کوتولههای سرخ، که فراوانترین ستارگان کهکشان هستند، شاید بیش از آنچه تصور میشد، توان میزبانی شرایط مناسب برای زندگی را داشته باشند.