شیوع ویروس کرونا کمی پیش از آغاز سال ۲۰۲۰، این سال را بهتمامی تحتتأثیر پیامدهای همهگیری جهانی یک بیماری قرار داد.
در شرایط شهربندانهای دورهای در تکتک کشورها، حوزه فرهنگ نیز در همه جنبههای آن و در کنار دیگر فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی، آسیب بسیار دید.
اما با شروع روند واکسیناسیون ضد کرونا انتظار میرود فعالیتهای فرهنگی، از فروش کتاب و برگزاری نمایشگاهها تا فعالیت موزهها و کنسرتها، بهمرور دوباره از سر گرفته شود و وضعیتشان به حالت عادی بازگردد.
چالشهای صنعت نشر با وجود افزایش مطالعه
آنچه در سال ۲۰۲۰ در حوزه کتاب روی داد وضعیتی دوگانه بود که هم امیدواریهایی را به وجود آورد و هم موجب سرخوردگیهایی شد.
از همان روزهای آغازین شهربندان (لاکداون) در کشورهای مختلف که محدودیتهای رفتوآمد مردم را بهاجبار خانهنشین کرده بود، امیدواریها برای مطالعه کتاب افزایش یافت. نتایج تحقیقاتی که در پایان سال ۲۰۲۰ در برخی کشورها منتشر شد، نشان میدهد که تاحدودی این امیدواریها واقعبینانه بوده است.
بهتازگی در ایتالیا نتایج یک تحقیق از سوی مرکز کتاب و مطالعه این کشور (Cepell) منتشر شده که نشان میدهد میزان مطالعه در این کشور در سال ۲۰۲۰ رشد داشته است.
بر اساس این تحقیق که بر روی افراد ۱۵ تا ۷۴ ساله صورت گرفته، مردم ایتالیا پس از یک دوره بحرانی در ابتدای شیوع کرونا، خود را با شرایط جدید سازگار کردند و در اَشکال جدیدتری به سمت کتابخوانی سوق پیدا کردند.
یکی از این شیوههای جدید، رسانههای دیجیتال اعم از کتابهای الکترونیکی و کتابهای صوتی است که آمارها در هر دو زمینه با پیشرفت روبهرو بوده است. برای نمونه، شمار کسانی که در ایتالیا سالانه چهار کتاب الکترونیکی مطالعه میکنند از ۹ درصد کل جمعیت کتابخوان در سال ۲۰۱۹ به ۱۴ درصد در سال ۲۰۲۰ افزایش یافتهاند.
رئیس مرکز کتاب و مطالعه ایتالیا از این آمار ابراز خرسندی کرده و گفته که خرید اینترنتی نیز افزایش یافته است. در مجموع صنعت کتاب ایتالیا از نظر کمکهای ویژه دولتی در دوران کرونا به بخش فرهنگ، جزو کشورهای استثنایی است و همه دولتهای جهان توانایی لازم برای حمایت از بخش فرهنگ و جبران خسارتهای ناشی از شیوع کرونا را ندارند.
در عین حال، تغییر الگوی رفتار مردم در مطالعه کتاب لزوماً به پویایی همه بخشهای صنعت نشر بهویژه در کوتاهمدت منجر نمیشود. حتی اگر فرض بر این باشد که مردم جهان در سال ۲۰۲۰ وقت بیشتری برای مطالعه کتاب داشتهاند، آمارهایی که در زمینه نشر منتشر شده، چندان امیدبخش نبوده است.
نشریه هفتگی کتاب در فرانسه در ماه اوت سال ۲۰۲۰ اعلام کرد که فروش کتاب در فرانسه در سه ماه اول این سال به میزان ۱۱ درصد از نظر فروش کمی و به میزان ۱۰.۵ درصد از نظر فروش مالی کاهش داشته است. این رقم در حالی است که چند ماه بعد برخی ناشران فرانسوی میزان افت فروش خود را تا ۳۰ درصد هم اعلام کردند.
یا مثلاً در آمریکا که صعنت نشر آن بزرگترین صنعت نشر کتاب در جهان به شمار میرود، فروش کتاب در سال ۲۰۲۰ به میزان یک درصد نسبت به سال قبل از آن کاهش یافت.
بر اساس تازهترین آمار انجمن ناشران آمریکا (AAP) در مجموع درآمدی که در بخش صنعت در فاصله ژانویه تا اکتبر سال ۲۰۲۰ به دست ناشران آمریکایی رسید ۱۲.۵ میلیارد دلار بود.
بیشترین ضرر متوجه نویسندگان گمنام
چرخه نشر فقط به نوشتن و چاپ و فروش کتاب ختم نمیشود. مهمترین اتفاقها در این میان در بخش نمایش و معرفی کتابها روی میدهد.
شیوع کرونا موجب شد برگزاری بسیاری از نمایشگاههای بزرگ جهان لغو شود. لغو این نمایشگاهها به معنی لغو بسیاری از قراردادهای ترجمه و فروش کتاب در سطح بینالمللی است.
همچنین کتابفروشان در سراسر جهان از تعطیلیها و فروش پایین کتابهایشان گلایه داشتند. یکی از بزرگترین کارزارهایی که برای دفاع از حقوق کتابفروشان در میان کشورهای مختلف به راه افتاد، در فرانسه بود.
در این کارزار، علاوه بر کتابفروشان، نویسندگان فرانسوی ازجمله برندگان نوبل ادبیات نیز با نوشتن نامههای سرگشاده از جمله نامه به امانوئل مکرون، رئیسجمهور فرانسه، نسبت به پیامدهای اقتصادی شیوع کرونا در بخش فروش کتاب هشدار دادند.
همچنین برگزارکنندگان جوایز ادبی نیز به این کارزار پیوستند و بهویژه جایزه گنکور که معتبرترین جایزه ادبی فرانسه است، زمان اهدای جایزه خود را به بازگشایی کتابفروشیها مشروط کرد.
در این شرایط اگر فروش کتابی هم صورت گرفت، بیشتر به نفع نویسندگان شناختهشده بوده است. بر اساس گزارشی که خبرگزاری فرانسه منتشر کرد، فرانسویها پس از پایان محدودیتها که به کتابفروشیها سر زدند، بیشتر کتابهای قدیمی یا کتابهای نویسندگان مطرح مثل «طاعون» آلبر کامو را خریدند.
کتابهای چاپ اول بهویژه اگر از یک نویسنده ناآشنا منتشر شده بود، با بخت فروش کمتری مواجه بوده است. علت اصلی این پدیده را فراهم نبودن فعالیتهای تبلیغی برای کتاب ذکر کردهاند. مثلاً لغو جلسات کتاب و کاهش برنامههای کتاب در رسانهها از دلایل ناآشنایی مردم با کتابهای جدید بوده است.
همچنین فدراسیون ناشران اروپایی اعلام کرد که افزایش فروش آنلاین کتاب جبرانکنندهٔ کسری مالی فروشگاههای کتاب در سراسر این قاره نبوده است. در واقع افزایش فروش اینترنتی کتاب که لزوماً مربوط به کتابهای الکترونیک نیست، موجب ضربه به «تعادل بازار نشر» شده است.
ابهام در دیگر حوزههای فرهنگی
اوضاع در دیگر حوزههای فرهنگی نیز بحرانی بوده است. با بسته شدن سالنهای سینما اکنون هیچکس نمیتوان درباره زمان دقیق بازگشایی سالنهای سینما گمانهزنی کرد.
سال ۲۰۲۱، بهرغم امیدواریهایش درباره واکسن کرونا، با شهربندان دوباره در برخی کشورها ازجمله انگلستان آغاز شده است. ضمن آنکه اگر سالنهای سینما بازگشایی شوند، قطعاً بر سر این که چه فیلمهایی از میان فیلمهای عقبافتاده و در چه محدوده زمانی به نمایش درآید، اختلافاتی رخ خواهد داد.
موزههای بزرگ جهان سعی کردند با برگزاری بازدیدهای آنلاین و مجازی، تا حدودی تعطیلیهای اجباری را کاهش دهند، اما این تعطیلیها برنامه نمایشگاههای فصلی موزهها را به کلی بر هم زد.
در این میان، هنرمندان تئاتر خود را از همه بیپناهتر میدانند. اگر راهی برای فروش آنلاین کتاب، فیلمهای سینمایی و حتی بازدید مجازی موزهها وجود دارد، لغو تئاترها چندان قابلجبران نبوده است.
وضعیت تئاتر در کشورهایی مثل ایران که حمایتهای دولتی چندانی نیز وجود ندارد، وخیمتر است. کما اینکه روز یکشنبه گذشته ۱۴ دی جمعی از هنرمندان ایرانی تئاتر با تجمع مقابل مجلس شورای اسلامی خواستار رسیدگی به مشکلات اقتصادی و معیشتی خود شدند.
هنرمندان معترض با اشاره به بیش از ده ماه بیکاری خود اعلام کردند که دولت ایران برای برونرفت از این بحران تلاشی نمیکند. شرایط بحرانی هنرمندان تئاتر و تجسمی در دیگر کشورها البته نه به اندازه ایران اما به نسبت وضعیت کلی فرهنگ در هر کشور همچنان برقرار است.