بداهه‌نوازی ادبیات به سبک موسیقی بلوز، در جهان تونی موریسون

درگذشت تونی موریسون، فقط چشم فروبستن یک نویسنده مهم معاصر برنده نوبل ادبی نبود. او در عین حال زن روشنفکر تأثیرگذاری بود بر جریان‌های فکری و اجتماعی ادبیات داستانی آمریکا. موریسون نویسنده‌ای بود که به گروه‌های بزرگی از نویسندگان، به ویژه اقلیت‌های نژادی، شهامت سخن گفتن از رنج‌هایی طاقت‌فرسا، آن هم در فرهیخته‌ترین اشکال ممکن را نشان داد.

تونی موریسون جوایز بی‌شماری در زندگی ۸۸ ساله‌اش دریافت کرد. ۱۱ رمان نوشت که ده‌تای آن‌ها به فارسی ترجمه شده. داستان‌های کوتاه، ادبیات کودکان، و نمایشنامه‌هایش هم هستند و البته مقالاتش. ویراستار بزرگی هم بود.

از امیر احمدی آریان، نویسنده، مترجم و مدرس ادبیات خلاق در سیتی کالج نیویورک دعوت کردم به برنامه این هفته نمای دور، نمای نزدیک، تا در مورد موریسون گفت‌وگو کنیم.

خیلی خوش آمدید آقای احمدی آریان به این نمای دور، نمای نزدیک. تونی موریسون اولین زن سیاهپوست جهان (و طبعاً ایالات متحده) بود که بزرگترین جایزه ادبی سیاره ما را دریافت کرد. اما میراث ادبی تونی موریسون، فارغ از زرق‌و‌برق این نوع جوایز، برای ادبیات معاصر جهان چه بود؟

باید به قبل‌تر از این حرف‌ها بروید. فکر می‌کنم جایزه نوبل را سال ۱۹۹۲ یا ۹۳ برد، ولی برای درک تأثیر عمیقی که تونی موریسون بر ادبیات آمریکا و ادبیات جهان گذاشت، باید [به‌عقب] برگردیم تا دهه شصت. در ۱۹۶۵ یا ۶۶ ایشان به عنوان ویراستار ارشد انتشارات رندومهاوس استخدام شد. اولین زن سیاهپوستی هم بود که توانست چنین شغلی را داشته باشد.

ایشان یک دوره ۱۵ ساله قبل از این که رمان اولش را منتشر کند، سرویراستار در انتشارات رندومهاوس بود و این در صنعت نشر آمریکا شغل بسیار مهمی است. نقش ویراستار، در آمریکا خیلی بیشتر از حک و اصلاح متن و تصحیح دستور جملات و این چیزهاست. ویراستار علاوه بر انتخاب کتاب، کتاب را زیر‌و‌رو می‌کند، می‌تواند کتاب را عوض کند ...

ایشان این شغل را با یک حس مأموریت پذیرفت و انجام داد، خودش را وقف این پروژه کرد و در این دوره ۱۵ ساله در انتشارات رندومهاوس، کتاب‌های بسیار مهمی را منتشر کرد. آن‌هایی که در آن زمان معروف شد، دو خودزندگینامه (اتوبیوگرافی) بود، یکی زندگینامه آنجلا دیویس و یکی زندگینامه محمدعلی کلی، که خانم موریسون این دو را ویراستاری کرد.

در وارد کردن صدای سیاهان آمریکا در جریان اصلی ادبی آمریکا ایشان نقشی بسیار محوری را ایفا کرد. تأثیرش در این مسئله‌ای که شما مطرح می‌کنید، به دهه ۱۹۶۰ بر می‌گردد، موقعی که حتی اولین رمانش را هم منتشر نکرده بود. اولین رمانش، «آبی‌ترین چشم» را خیلی بعدتر در دهه هفتاد منتشر کرد، وقتی که خودش ۴۰ سال داشت و بعد از آن است که دیگر وارد دوران فعالیت ادبی‌اش می‌شویم. رمان‌هایش به فواصل کوتاهی بعد از هم منتشر می‌شوند...

در واقع این «زنِ نویسنده رنگین‌پوستِ» زاده ایالت اوهایو، که شاید همه شرایط را برای «به موفقیت نرسیدن» داشت، در آن دهه، بخت این را یافت یا ساخت که به عنوان صدای آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار -سیاهپوستان آمریکا- لقب بگیرد. خانم موریسون در شاخص‌ترین آثارش مثل «آبی‌ترین چشم»، همان رمان اولش که سال ۱۹۷۰ منتشر می‌کند تا آثار بعدی‌اش مثل «دلبند»، «آواز سلیمان» و چند کار دیگرش، به همین دغدغه، یعنی مسئله نژادی می‌پردازد. سؤالم این است که تونی موریسون مردم محروم داستان‌هایش را چه‌طور روایت می‌کند؟

از وجوه مختلف نگاه می‌کند. [این مردم] مسلماً در کارهای ایشان قربانی نیستند. در هیچ کدام قهرمان هم نیستند، یعنی تمام پیچیدگی‌ها و بسط روانشناختی شخصیت تا به عالی‌ترین شکلی که در کار تمام نویسندگان بزرگ دنیا در این دویست سیصد سال می‌بینیم، همه‌اش در کار نویسنده‌ای مثل تونی موریسون یا رالف الیسون یا جیمز بالدوین یا ریچارد رایت یعنی نویسندگان قَدَر آمریکا [مشاهده می‌شود.] این‌ها اتفاقا کسانی هستند که از این دوگانه قربانی و ظالم عبور می‌کنند، و شخصیت‌هایی به ما ارائه می‌دهند که به لحاظ پیچیدگی و چندبعدی بودن، به تمام شخصیت‌هایی که بزرگان ادبیات غرب به ما ارائه کرده‌اند پهلو می‌زند.

کمی اگر در خانم موریسون کمی متمرکزتر شویم، باید ببینیم تأثیراتش را از کجا می‌گیرد. یعنی نویسنده‌هایی که پیش از ایشان آمده‌اند و ایشان به آن‌ها نظر داشته. ایشان آدمی بوده که بسیار می‌خوانده و بر تاریخ ادبیات پشت سر خودش بسیار آگاه بوده که این‌ها که بوده‌اند.

من به نظرم در کار ایشان، [چیزی] که بسیار نشان داده اند و درباره اش حرف زدند، دو نویسنده محوریت دارند: یکی ویلیام فاکنر است و یکی رالف الیسون. خود ایشان هم راجع به هر دو نوشته. به خصوص رالف الیسون، یک نویسنده‌ای که فکر نکنم برای خواننده فارسی‌زبان خیلی آشنا باشد، تا آن جایی که می‌دانم رمان اصلی‌اش هم به فارسی ترجمه نشده، رمان «مرد نامرئی» یا شاید هم شده باشد، نمی‌دانم. ولی در آن رمان، مسئله‌ای که الیسون بسط می‌دهد، مسئله نفرت از نفس است و این که چه‌طور یک فرد سیاهپوستی که در آمریکای آن دوران (نیمه اول قرن بیستم) زندگی می‌کند، چه‌طور به نفرت از نفس خودش سوق داده می‌شود، به عنوان یک موجود بیولوژیکی که هست، این رنگ پوست را دارد، این شکل ظاهر را دارد، این شکل مو را دارد، و میل [دارد] به این که چیز دیگری بشود، و حسرت از این که جور دیگری متولد نشده، این را در آن رمان خوب بسط می‌دهد و نشان می‌دهد سفر قهرمانش چه‌طور در نهایت به نامرئی شدن می‌انجامد. یعنی آرمان قهرمان سیاه‌پوستی که از جنوب به نیویورک می‌آید و تبدیل به یک سخنرانِ rabble-rouser ‌(تحریک‌کننده توده مردم) می‌شود، در محله ‌‌هارلم سخنرانی می‌کند و تهییج‌شان می‌کند، چه‌طوراین سفر اودیسه‌وار این شخصیت در نهایت به جایی می‌رسد که ترجیح می‌دهد خودش را نامرئی کند.

این‌ها را در کار موریسون شما زیاد می‌بینید. مثلاً در همان رمان آبی‌ترین چشم، اصلاً عنوان رمان از همین می‌آید، دختر سیاهپوستی که بزرگترین آرزوی زندگیش این بوده که چشم آبی داشته باشد. با این [موضوع] خیلی خوب بازی می‌کند و [آن را] بسط می‌دهد، و در رمان بعدیش «سولا»، نشان می‌دهد چه‌طور زندگی در شرایط سیاسی و اجتماعی خاص، چیزی که می‌تواند تأثیری بر شخص سرکوب شده داشته باشد، همین نفرت از نفس بسیار عمیق و ریشه دار است که فائق شدن بر آن بسیار دشوار است.

کار یک سفر بسیار سخت است و یک ماجراجویی فوق‌العاده دشواری را می‌طلبد که آدم بتواند خودش را از آن نقش بکند و بیاید بیرون. اما در کار فاکنر و تاثیرش بر خانم موریسون، در شخصیت‌های فاکنر که خیلی متعددند، وقتی کارش را می‌خوانیم می‌بینیم این‌ها یک چیزی مشترک دارند و کاری که فاکنر با آن‌ها می‌کند بیشتر در رمان‌هایش بسیار شبیه است. کاری که فاکنر می‌کند این است که شخصیت‌هایش را در موقعیت‌های بسیار سخت قرار می‌دهد، جایی که تا حد ممکن این‌ها بسیار زجر بکشند و مسئله حیات و بقایشان در واقع مطرح باشد و به ما می‌گوید که این شخصیت‌ها در آن شرایط چگونه واکنش نشان می‌دهند.

فاکنر نویسنده‌ای است که به نظر من درباره طاقت می‌نویسد، درباره تاب‌آوردن در شرایط بسیار بحرانی و دشوار. خیلی از شخصیت‌های خود فاکنر هم همان سیاهان جنوب آمریکا هستند که تونی موریسون هم درباره شان می‌نویسد. شکل عالی تر و بسط یافته‌ترش را در کار خانم موریسون می‌بینید. مثلاً در همان معروف‌ترین رمانش که رمان دلبند باشد، مادری را می‌بینید که مجبور می‌شود نوزادش را قربانی کند و رمان فوق العاده هولناک و حتی زجرآوری است، به لحاظ عاطفی رمان بسیار تکان‌دهنده‌ای است و شاید برای بعضی‌ها تمام کردنش سخت باشد. ولی ایشان آن جا فرمول فاکنری را در حد اعلی اجرا می‌کند و شخصیت را در آمریکای عصر برده‌داری، در شرایطی قرار می‌دهد که بقا در آن شرایط ناممکن باشد و بعد به ما نشان می‌دهد که این شخصیت چه جوری نجات پیدا می‌کند و زنده می‌ماند.

اگر بخواهیم به سبک نوشتاری تونی موریسون نگاهی کنیم -[همانطور که] شما هم به جایزه نوبلش اشاره کردید، وقتی در سال ۱۹۹۳ آکادمی نوبل برنده آن سالش را خانم موریسون اعلام کرد، در بیانیه‌ منتشر شده گفت این جایزه را به خاطر «قدرت خیال‌پردازی و زبان ویژه نوشتاری خانم موریسون» به وی اهدا کرده. مقصود آکادمی نوبل از این «زبان ویژه نوشتاری» چه بود؟

بله، موریسون یک جا در مسابقه‌ای می‌گوید که به اصطلاح هدف‌های اصلیش از خلق ادبیات، اضافه کردن به چیزی است که خودش از آن به بلَک آرت نام می‌برد، سنت هنر سیاهان، و برای آن ویژگی‌هایی را بر می‌شمرد که یکی‌اش بداهه است. در موسیقی جز هم دیده می‌شود، موسیقی بلوز، و یک جوری این را می‌خواهد وارد ادبیات کند. یکی دیگر حضور جمع است. سیاهان چون به لحاظ سنتی از همان دوران برده داری به بعد در هیئت کامیونیتی و جماعت حضور داشته‌اند، که حتی بقا را برایشان راحت‌تر کند، و این شکل روابط تنگاتنگ خانوادگی و دوستی، که همین امروز هم که در ‌هارلم نیویورک بروید آن را کاملاً می‌بینید، به خصوص الان که تابستان هم هست و هوا گرم است، وقتی مقایسه‌اش کنید با چند بلوک پایین‌تر در منهتن، تفاوت روابط اجتماعی آدم‌ها با هم را می‌بینید و این وجود داشته.

بله، ولی مثلاً من الان اینجا چند دوست سیاهپوست حتی شاعر و نویسنده دارم و واکنش این‌ها را دیدم در این چند روز [انتشار] خبر درگذشت ایشان، و من جا خوردم. واکنش عاطفی عمیقی بود انگار عزیزی را از دست داده‌اند خیلی‌هایشان مدت زیادی گریه کردند و... یعنی اینجا با ایشان و کارشان رابطه عاطفی عمیقی دارند.

آن‌ها که گفتید سر جایش، این که آمریکا همیشه اکراه داشته و سفیدهای آمریکایی همیشه سر باز زده‌اند از زل زدن به تاریخ برده‌داری و اتفاقاتی که آن جا افتاده، به خصوص در جنوب. خب ایشان بخشی از مجموعه صداها را وارد خط اصلی و گفتار اصلی جامعه آمریکا کرده‌اند ولی کسی که برای منِ نویسنده خیلی مهم است یا بخشی‌اش برجسته‌تر است، شجاعتی بود که دو سه نسل از نویسنده‌های اقلیت آمریکایی، سیاهپوستان، نویسنده‌های مهاجر از همه جا، آمریکای لاتین و خاورمیانه [یافت می‌شود.]

شجاعتِ نوشتن از تجربیات خودشان و درگیری‌های زندگی خودشان و احساس ناامنی یا هر چیزی که اسمش را بگذارید، شجاعت نوشتن از این‌ها بدون شرم و با این احساس که تجربه فردیِ منِ مهاجر خاورمیانه‌ای همان‌قدر واجد ارزش است و همان‌قدر مهم است به عنوان ماده خام یک اثر ادبی، که تجربه سفیدپوستی که این جا زندگی کرده و بزرگ شده. این شجاعت و این شهامت را شاید بیش از هر کسی، تونی موریسون به جامعه آمریکا تزریق کرد، با مجموعه کارهایش و با جایگاهی که به دست آورد.

ایشان دری را باز کرد، دری که سال‌ها بسته بود با کارهای ایشان [باز شد.] نه فقط ایشان، ولی ایشان نقش خیلی مهمی ‌داشت در این قضیه. در را باز کرد و بعد، می‌بینیم در این بیست سی سال، سیل صداهایی که از جامعه اقلیت آمریکا می‌آید و انواع و اقسام کتاب‌ها و شعرها و داستان‌هایی که در آن‌ها شما برای اولین بار، گوشه‌هایی از تجربه تاریخ آمریکا را ببینید که تا همین سی چهل سال پیش هیچ‌کس به آن نپرداخته بود، ایشان یکی از کسانی بود که این در را باز کرد.