رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، هفته پیش در سخنرانی در یک همایش اقتصادی در شهر سیواس (منطقه آناتولی مرکزی) مدعی شد که همه کشورهای توسعه‌یافته دارای سلاح هستهای هستند و ترکیه هم نباید از این امکان و حق محروم بماند.
آقای اردوغان با اشاره به این‌که متحدان غربی از فروش سلاح‌های مدرن مورد تقاضای ترکیه سر باز می‌زنند، دست‌یازی به امکانات بومی برای ساخت این قبیل سلاح‌ها و نیز افزایشِ طرف‌های تسلیحاتی ترکیه را راه‌حل ناگزیر کشورش عنوان کرد.
در مورد داده‌های اردوغان البته جای اما و اگر بسیار است، چراکه مثلاً از ۲۰ کشور دارای اقتصادهای بزرگ جهان که ترکیه هم جزو آن‌هاست، تنها ۶ کشور دارای سلاح هستهای هستند. برخی از این کشورها، مانند برزیل و کره جنوبی، پیشتر به دنبال سلاح هستهای بوده‌اند ولی بعداً این پروژه را رها کردند.
در ماه‌های اخیر خرید سامانه‌های دفاعی اس ۴۰۰ از روسیه به چالشی در مناسبات ترکیه و آمریکا بدل شده است. استدلال اردوغان این است که آمریکا حاضر نشده در دوران اوباما سامانه مشابهی را به این کشور تحویل دهد و از این رو آنکارا به مسکو روی آورده است.
ترامپ ابتدا نسبت به تصمیم اردوغان تفاهم نشان داد و آن را قابل‌فهم دانست، ولی تحویل اس ۴۰۰های روسی به ترکیه که جدی شد، واشینگتن فروش هواپیماهای فوق‌پیشرفته اف ۳۵ و نیز شراکت ترکیه در ساخت برخی از اجزای آن را عملاً به حال تعلیق درآورد.
در حال حاضر، ترکیه به دنبال جایگزین‌هایی در روسیه و از جمله خرید هواپیماهای سوخوی ۳۵ و ۵۷ از این کشور است.
اکنون، با اعلام تلویحی تمایل ترکیه به داشتن سلاح اتمی، چالش ترکیه با غرب به طور عام و با آمریکا به طور خاص می‌تواند وارد مرحله جدیدی شود.
بمب‌های آمریکا می‌مانند؟
ترکیه البته قراردادهای متفاوت مربوط به ممنوعیت اشاعه سلاح اتمی، از جمله ان‌پی‌تی، پروتکل الحاقی آن و نیز معاهده منع آزمایش‌های اتمی را امضا کرده، ولی خاک این کشور یکی از کانون‌های اصلی استقرار بمب‌های اتمی آمریکاست.
آمریکا، در چارچوب توافقات ناتو، از اوایل دهه پنجاه قرن گذشته حدود ۵۰ بمب اتمی در پایگاه هوایی اینجرلیک مستقر کرده که این اقدام بخشی از تأمین امنیت ترکیه هم به شمار می‌رود. ولی پس از بروز کودتا علیه اردوغان در تابستان ۱۳۹۵ و سوق آنکارا به سیاست‌هایی در منطقه که با دیدگاه و منافع آمریکا همپوشی ندارد، این بحث در واشینگتن جاری شده است که بمب‌ها در اینجرلیک تا چه حد امن و مصون‌اند، به‌خصوص که در جریان کودتا به این پایگاه هم حمله شد.
اقدام احتمالی آمریکا در خارج‌سازی بمب‌ها از این پایگاه می‌تواند تمایل تلویحی ترکیه به داشتن سلاح اتمی را بارزتر کند.
خودِ سخنان بی‌سابقه اردوغان هم اصولاً می‌تواند با این انگیزه باشد که کشورهای غربی را، هم در زمینه تأمین خواست‌های تسلیحاتی ترکیه زیر فشار بگذارد و هم هر گونه تمایل احتمالی واشینگتن به خارج‌سازی بمب‌های اتمی خود از اینجرلیک را منتفی کند.
به‌خصوص در یک دهه اخیر این دیگر راز سربه‌مهری نیست که ترکیه به‌رغم حضور در اتحادیه نظامی غرب (ناتو) اهداف امنیتی و نظامی خاص خود را دنبال می‌کند که در همه‌جا با مقاصد و راهبردهای آمریکا و غرب همپوشی ندارد. تلاش برای احیای نوعی از هژمونیِ نوعثمانی و رقابت با دیگر کشورهای منطقه مانند ایران، عربستان، مصر و اسرائیل هم بستر و نمادی برای این گرایش ویژه است.
اگر آنکارا بخواهد ورای سوداگری سیاسی و به‌رغم امضای معاهدات اتمی بینالمللی، تمایل خود به داشتن سلاح هستهای را واقعاً عملی کند، راه آسانی نخواهد داشت. این کشور از فناوری هستهای برای غنی‌سازی اورانیوم برخوردار نیست و از معادن اورانیوم نیز بی‌بهره است.
در حال حاضر، درسوریه شکافی همچنان جدی میان آنکارا و واشینگتن بر سر نوع تعامل با کردهای این ترکیه حاکم است. رویکرد ترکیه در حمایت از گروه‌هایی مانند حماس و اختلاف بعضاً شدید با اسرائیل هم نمونه‌ای دیگر است که همسویی با سیاست‌های عمده غرب تلقی نمی‌شود. اتحاد اسرائیل با یونان و قبرس (اعضای دیگر ناتو که از دیرباز با ترکیه مناقشه داشته‌اند) در حوزه امنیتی و انرژی، از جمله بر سر بهره‌برداری از منابع عظیم و مورد مناقشه گاز در مدیترانه، هم به‌شدت با مقاومت و بدبینی آنکارا روبه‌روست.
ترکیه تا ۱۰ سال پیش تنها در قبرس شمالی نیرو مستقر کرده بود، حالا هم در قطر و هم در سومالی دارای پایگاه نظامی است که ارتباطی با عضویت این کشور در ناتو ندارد و اقدامی مخصوص به خود است. روی‌آوردن ترکیه به رقیب عمده تسلیحاتی ناتو، یعنی روسیه، برای تأمین برخی اقلام مورد نیاز خود نیز اقدامی نادر در میان کشورهای عضو این اتحادیه نظامی است. ابراز علاقه اردوغان به معاملات تسلیحاتی با چین نیز. سال ۲۰۱۵ برخی مؤسسات تحقیقاتی در آمریکا این ارزیابی را مطرح کردند که در صورت تشدید چالش‌ها در مناسبات میان ترکیه و آمریکا، آنکارا به تلاش برای دستیابی به سلاح هستهای سوق خواهد یافت.
دشواری‌ها و حساسیت‌ها
با این‌همه، اقدام عملی ترکیه در راه تهیه سلاح هستهای، به‌عنوان گامی متفاوت به لحاظ کیفی در راستای دستیابی به جایگاهی برتر در منطقه و جهان، حساسیتی بیشتر از آن برمی‌انگیزد که آنکارا بتواند به‌راحتی در این راه پیش برود. از این رو شاید سخن اردوغان بیش از همه با انگیزه‌های سیاسی و با هدف اعمال فشار بر متحدان غربی بیان شده باشد، چه در راستای سوق آن‌ها به ملاحظه و تأمین دیدگاه‌ها و مطالبات امنیتی و نظامی ترکیه در منطقه و چه به عنوان هشداری در زمینه فروپاشی برجام. به‌عبارتی دیگر، آنکارا هم احیاناً نگران است که فروپاشیدن برجام و عدم دستیابی به توافقی جدید با ایران سایه‌اش را بر سر ان‌پی‌تی و ثبات و دوام آن هم بیندازد و رقابت در منطقه در زمینه اتمی را در مسیری بیندازد و به آن شدت ببخشد که ترکیه هم از آن برکنار نماند.
در واقع دولت اردوغان، ضمن ناخرسندی از «زرادخانه هستهای دهشتناک» اسرائیل، به تمایلات ایران و عربستان در توسعه برنامه اتمی نیز حساس بوده است. سرنوشت مهار برنامه هستهای ایران در حال حاضر به یک مناقشه بینالمللی بدل شده که چشم‌انداز آن روشن نیست. ۵ سال پیش، در اوج گفت‌وگوهای مربوط به برجام، عبدالله گل، رئیس‌جمهور وقت ترکیه، صراحتاً تهدید کرد که اگر یک کشور همسایه ترکیه به راه تولید سلاح هستهای برود، آنکارا دست روی دست نخواهد گذاشت.
به این ترتیب، طبیعی است که تکمیل اولین نیروگاه اتمی عربستان در سال جاری، برنامه‌ریزی برای ایجاد ۱۶ نیروگاه دیگر در ۲۵ سال آینده و نیز اظهارات تازه وزیر انرژی این کشور در زمینه جهت‌گیری به سوی غنی‌سازی اروانیوم برای ترکیه خبرهای خوبی نباشد.
با این‌همه، اگر آنکارا بخواهد ورای سوداگری سیاسی و به‌رغم امضای معاهدات اتمی بینالمللی، تمایل خود به داشتن سلاح هستهای را واقعاً عملی کند، راه آسانی نخواهد داشت. این کشور از فناوری هستهای برای غنی‌سازی اورانیوم برخوردار نیست و از معادن اورانیوم نیز بی‌بهره است، هرچند، فعالیت جاسوسی چند سال پیش سازمان‌های امنیتی آلمان در ترکیه که ظاهراً با ردیابی تلاش‌های آنکارا در زمینه هستهای مربوط بود، به‌شدت با حساسیت و خشم دولت اردوغان روبه‌رو شد.
گزارش‌هایی هم وجود دارد که سازمان‌های اطلاعاتی غرب در مجموع در مورد تمایل و تلاش آنکارا برای دستیابی به سلاح هستهای تردید چندانی ندارند، چه در زمینه ایجاد چرخه سوخت و چه در زمینه تولید موشک‌های لازم برای حمل کلاهک‌های هستهای. امتناع ترکیه از قبول هرگونه تعهد درازمدت در خرید اورانیوم غنی‌شده برای نیروگاه هستهای مرسین یا پس دادن میله‌های سوخت مصرف‌شده هم سوءظن‌هایی را درباره مقاصد ترکیه برانگیخته است. نیروگاه هستهای مرسین را، که اولین نیروگاه هستهای ترکیه است، روس‌ها در ساحل دریای مدیترانه می‌سازند.
ترکیه با عبدالقادر خان و تلاش‌های پاکستان برای دستیابی به فناوری و سلاح هستهای هم بی‌ارتباط نبوده و شاید در صورت جدی بودن اراده آنکارا برای دستیابی به سلاح هستهای، استفاده از این امکانات و مناسبات هم موضوعیت یابد.
اردوغان در سخنرانی خود در سیواس سربسته گفت که «ما به کار خود ادامه می‌دهیم»، ولی این‌که ترکیه در عمل تا چه حد به راه تولید سلاح هستهای بیفتد، ورای دشواری و حساسیت‌برانگیزی آن، به عوامل متعددی بسته است، از جمله چشم‌انداز مناسبات غرب با ترکیه؛ تغییر و تحولات هستهای در منطقه؛ شمول سرنوشت برجام؛ رویکرد هستهای آتی اسرائیل و وجود یا نبودِ بسترهای لازم برای ایجاد یک ساختار امنیتی مشترک و...
