در زمانه‌ای که فریاد «مرگ بر اسرائیل» همچنان از سوی برخی از مسلمانان سر داده می‌شود و خبرهایی از افزایش اقدامات یهودی‌ستیزانه در برخی از کشورها به ویژه کشورهای اروپایی به گوش می‌رسد، در جایی از جهان سال‌هاست یهودیان و مسلمانان با وجود حوادث ناگوار متعدد، به صورت مسالمت‌آمیز در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند.
امسال هزاران یهودی به جزیره جربه در ساحل شرقی تونس رفتند تا در مراسم سالانه عید مذهبی «لگ باعومر» شرکت کنند.
حضور این تعداد یهودی در جایی که یکی از قدیمی‌ترین اجتماع یهودیان در جهان زندگی می‌کند، نشان‌دهنده بازگشت امنیت به این منطقه، پس از سال‌ها تنش و نگرانی است و تابستانی پررونق از نظر صنعت توریسم را نوید می‌دهد.
همچنین مراسم امسال اهمیت دیگری نیز داشت: این برای اولین بار از سال ۱۹۸۷ بود که مراسم مذهبی یهودیان با ماه رمضان مسلمانان مصادف شده بود.
حبيب قزدغلی، مورخ تونسی در این زمینه معتقد است که زیارت یهودیان در سرزمین مسلمانان، همواره موضوع بحث بوده، به ویژه زمانی که با رمضان، ماهی که «هیجان و تعصب» دینی افزایش می‌یابد، مصادف می‌شود.
مراسم امسال در روزهای چهارشنبه و پنج‌شنبه ۲۲ و ۲۳ مه برگزار شد و مقامات امنیتی از افزایش قابل توجه جمعیت شرکت‌کننده خبر دادند و بر اساس اعلام برگزارکنندگان، پنج هزار یهودی از خارج از تونس به جزیره جربه آمدند.
تصویری از کنیسه جربه به هنگام مراسم امسال یهودیان در این مکان
اما هنوز این آمار، با آمار سال‌های پیش از ۲۰۰۲ که حمله‌ای مرگبار در جربه روی نداده بود، فاصله دارد. در سال‌های پیش از ۲۰۰۲، حدود هشت هزار یهودی برای شرکت در مراسم مذهبی‌شان به جربه می‌آمدند. اما حمله انتحاری سال ۲۰۰۲ که مسئولیت آن از سوی القاعده بر عهده گرفته شد، ۲۱ کشته برجای گذاشت که اغلب این قربانیان، شهروندان آلمان بودند. این حمله و سپس حملات دیگری در الجزایر و مراکش، شوک‌هایی را به جامعه یهودی شمال آفریقا وارد کرد.
همچنین حوادث سال ۲۰۱۱ که منجر به انقلاب تونس و تحولات سیاسی پس از آن شد و سپس، چند حمله تروریستی در خاک تونس، بر ناامنی‌ها در این کشور افزود. با این حال، دولت تونس تلاش می‌کند با برقراری مجدد امنیت به ویژه برای اقلیت یهودی این کشور، اعتماد جهانیان را به خود جلب کند.
امسال رونی طرابلسی، وزیر گردشگری تونس که خود یهودی و از برگزارکنندگان پیشین این مراسم است، به کنیسه جربه رفت. او که پسر متولی کنیسه جربه است، در ماه نوامبر گذشته به عنوان اولین تونسی یهودی از زمان زمامداری حبیب بورقیبه تاکنون به مقام وزارت در تونس رسید.
کنیسه جربه پس از حمله سال ۲۰۰۲؛ در این حمله انتحاری که مسئولیت آن از سوی القاعده بر عهده گرفته شد، ۲۱ کشته برجای گذاشت
انتخاب نمادین چنین فردی برای مقام وزارت، پیشگامی تونس را در میان کشورهای عربی مسلمان در زمینه رعایت حقوق دموکراتیک مردم نشان می‌دهد. همچنین در نشان دادن تونس به جهانیان، به عنوان کشوری امن برای اقلیت‌ها و گردشگران مؤثر است.
علاوه بر او، یوسف شاهد نخست وزیر تونس، نیز در سفری اعلام نشده در جمع یهودیان جربه حضور یافت. همچنین حضور دیپلمات‌ها و برخی از چهره‌های فرهنگی و نیز رهبران مذهبی از کشورهایی چون بریتانیا، فرانسه و هلند بر اهمیت مراسم امسال افزوده بود.
بر اساس گزارش‌ها، امسال فقط از اسرائیل، حدود ۶۰۰ یهودی به جربه آمدند. برگزاری امن مراسم سال گذشته، بر حضور پرشمار یهودیان اسرائیل که بیش از یهودیان دیگر کشورها نگران مسائل امنیتی هستند، مؤثر بود. آنان تعریف امنیت مراسم سال گذشته را از شرکت‌کنندگان شنیده، یا به واسطه فیلم‌هایی دیده بودند که در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد.
اما هنوز یهودیان اسرائیل نمی‌توانند مستقیماً از کشورشان به جربه بیایند، زیرا به دلایل امنیتی، مقامات اسرائیلی اجازه ایجاد خط هوایی مستقیم میان تل‌آویو و جربه را صادر نکرده‌اند. پس از اسرائیلی‌ها، بیشتر زائران جربه را یهودیان فرانسوی تشکیل می‌دهند، که اغلب آنان یا پدران و مادرشان، خود زمانی در تونس یا دیگر کشورهای شمال آفریقا زندگی می‌کردند.
زیارت کنیسه جربه، یکی از عناصر هویتی یهودیان تونس است که اکنون فقط ۱۵۰۰ نفر از آنان در سراسر این کشور باقی مانده‌اند و اکثریت آنان در جربه زندگی می‌کنند. این در حالی است که پیش از استقلال تونس در ۱۹۵۶، تعداد یهودیان این کشور به ۱۰۰ هزار نفر می‌رسید.
زیارت کنیسه جربه، یکی از عناصر هویتی یهودیان تونس است که اکنون فقط ۱۵۰۰ نفر از آنان در سراسر این کشور باقی مانده‌اند.
امسال مقامات مذهبی مسلمان جربه نیز برای افطار به کنیسه این جزیره آمدند تا همراه با یهودیان روزه خود را بگشایند. اما فقط رهبران مسلمان نیستند که در مراسم مذهبی یهودیان در جربه شرکت می‌کنند. دومینیک جراسه، یکی از نویسندگان کتابی درباره کنیسه‌های تونس، می‌گوید که از بیست سال پیش، سال به سال تعداد مسلمانانی که در این مراسم حضور می‌یابند، افزایش می‌یابد.
این مورخ که خود نیز یهودی است می‌گوید که مسلمانان سالیان سال، فقط تماشاگر این مراسم بودند، اما مدتی است که نوعی «احساس مالکیت» نسبت به این مراسم در آنان ایجاد شده است. انگیزه‌های حضور این تعداد از مسلمانان در این مراسم نیز متفاوت است. برخی برای ایمان مذهبی خود به این کنیسه می‌آیند، برخی دیگر نیز با نشان دادن میزان مداراگری و تسامح خود، دست به عملی سیاسی و اجتماعی می‌زنند؛ آن هم در سرزمینی که مسلمانان و یهودیان پیوندی کهن دارند.
یهودیان تونس فراموش نمی‌کنند که محرز بن خلف معروف به سیدی محرز، یکی از رهبران معنوی مسلمان تونس در قرن یازدهم میلادی چگونه از آنان حمایت کرد.
پیشینه کنیسه جربه و اهمیت زیارت آن
یهودیانی که به زیارت کنیسه جربه می‌آیند، در واقع یاد یکی از بزرگان یهودیت را که در «تلمود» نامش ذکر شده، گرامی می‌دارند: ربی شیمعون بریوحای، از عرفای بزرگ یهود.
عید «لگ باعومر» که هر سال در سی و سومین روز عومر برابر با هجدهم ماه ایار (تقویم یهودیت) برگزار می‌شود، سالروز درگذشت ربی شیمعون بریوحای، مؤلف کتاب «زوهر» است که تفسیری عرفانی بر تورات به شمار می‌رود. او حدود چهار هزار سال پیش زندگی می‌کرد.
پیروان این شاخه از یهودیت (کابالیست‌ها) درگذشت این رهبر معنوی را به یکی شدن روح او با روح خداوند تعبیر می‌کنند. همچنین این روز مصادف است با پایان یک اپیدمی فراگیر که هزاران کشته بر جای گذاشت. این عید در اسرائیل نیز در کنار مقبره ربی شیمعون بریوحای بر فراز تپه میرون جشن گرفته می‌شود.
اما همزمان با بزرگداشت این عارف بزرگ یهودیت، یاد ربی مئیر، یکی از مدرسان ممتاز شریعت یهود در سده دوم میلادی (تنائیم) نیز در جربه گرامی داشته می‌شود. ربی مئیر که اهل شمال آفریقا بود از مفسران زوهر است.
همچنین در کنیسه جربه که در سال ۵۸۶ پیش از میلاد ساخته شده، یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های تورات نگهداری می‌شود. این کنیسه از قرن نوزدهم، زمانی که تونس مستعمره فرانسه شد، تاکنون زیر نظر یک کمیسیون اداری مستقل مدیریت می‌شود.
به غیر از کنیسه اصلی جربه که معروف‌ترین کنیسه تونس پس از کنیسه پایتخت است، ۱۰ کنیسه دیگر نیز در جزیره جربه وجود دارد. پیشتر جشن لگ باعومر در کنیسه‌های دیگر جزیره هم برگزار می‌شد، اما در سال‌های اخیر به دلایل امنیتی این مراسم محدود به همان کنیسه جربه شده که در روستای الحاره در وسط جزیره واقع است.
در مراسم جشن لگ باعومر، زائران با روشن کردن شمع و خواندن دعا به زبان عبری به نیایش می‌پردازند. همچنین رسم است که روی تخم‌مرغ‌هایی، آرزوهایی نوشته و در چاله‌ای در کنیسه قرار داده می‌شود.
در کنیسه جربه که در سال ۵۸۶ پیش از میلاد ساخته شده، یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های تورات نگهداری می‌شود.
حضور و عدم مهاجرت یهودیان جربه موجب شده که این مردمان بومی، آداب و رسوم قدیمی این جزیره را حفظ کنند. اما این رسوم و فرهنگ یهودی فقط به جربه خلاصه نمی‌شود. یهودیان تونس که اکثریت آنان سفاردی‌ها هستند، آداب و رسوم ویژه‌ای دارند که آنان را از دیگر یهودیان متمایز می‌کند. همچنین محصولات خاص خود را دارند. به عنوان نمونه، آنان مشروب الکلی مخصوصی از انجیر تولید می‌کنند که «بوخه» نام دارد. در سال ۱۹۸۰ بیش از سه هزار و ۴۰۰ هکتولیتر از این نوع مشروب در تونس تولید شد.
پیشینه یهودیت در تونس
پیشینه حضور آیین یهودیت در تونس به بیش از دو هزار سال پیش بازمی‌گردد، زمانی که تونس با ورود موجی از مهاجران روبه‌رو شد و بخش مهمی از بربرها با گرویدن به یهودیت، جامعه یهودی بربر را در شمال آفریقا تشکیل دادند.
این جامعه کم‌کم رو به گسترش بود تا اینکه امپراتوری روم شرقی مانعی بر سر راه این گسترش شد. پس از حمله مسلمانان به تونس، یهودیت در این کشور تاحدودی از آزادی نسبی برخوردار بود و حتی دوره‌هایی از شکوفایی را پشت سر گذاشت، زیرا اسلام دو دین ابراهیمی پیش از خود را به رسمیت شناخته بود.
برخی از مورخان معتقدند که یهودیان تونس در دوره‌های حکومت اغلبیان و فاطمیان در شمال آفریقا، یکی از بهترین دوره‌های خود را داشته، به طوری که یهودیان وارد دستگاه خلافت اسلامی شده بودند و اموری چون خزانه‌داری و اخذ مالیات را بر عهده گرفتند.
شهر قیروان که پایتخت سلسله اغلبیان در قرن نهم بود، مهم‌ترین جامعه یهودیان شمال آفریقا را در خود جای داده بود. این اقلیت مذهبی نقش مهمی نیز در انتقال دستاوردهای فرهنگی و آموزشی و روشنفکری از دیگر نقاط جهان به تونس داشت. به عنوان نمونه، اسحاق بن سلیمان اسرائیلی، یکی از پزشکان و فیلسوفان بزرگ آن زمان، یهودی بود و به عنوان پزشک مخصوص زیادةالله سوم، آخرین خلیفه اغلبیان و سپس عبيداللّه المهدی، اولین خلیفه فاطمیان فعالیت می‌کرد.
مراسم روشن کردن شمع در کنیسه جربه
با این حال یهودیت در شمال آفریقا و همچنین اسپانیا در جنوب اروپا تاریخ پرفراز و نشیبی را به خود دیده است.
پس از یک دوره اخراج یهودیان از شمال آفریقا در قرن چهاردهم و اخراج یهودیان از اسپانیا در قرن پانزدهم، با تصرف تونس از سوی اسپانیایی‌ها در ۱۵۳۵، بسیاری از آنان زندانی شدند یا برای بردگی به دیگر کشورهای مسیحی فرستاده شدند.
با پیروزی امپراطوری عثمانی بر اسپانیایی‌ها در سال ۱۵۷۴، تونس تحت سیطره امپراطوری عثمانی قرار گرفت و به تدریج برخی از یهودیانی که به جاهای دیگر مثل ایتالیا که از راه دریا، فاصله اندکی با تونس دارد، رفته بودند، به این کشور بازگشتند.
در قرن نوزدهم میلادی، با ورود فرانسوی‌ها به تونس وضعیت یهودیان بهبود یافت و در سال ۱۸۸۳ بقایای یک کنیسه متعلق به قرن سوم یا چهارم میلادی در شهر ساحلی حمام الأنف کشف شد. اما یک قرن بعد، نازی‌ها و متحدانشان به تونس آمدند و در جریان جنگ جهانی دوم، زندگی یهودیان این کشور نیز به خطر افتاد.
هفتاد سال پیش، تشکیل دولت اسرائیل در ۱۹۴۸، واکنش‌هایی منفی در جهان اسلام از جمله تونس برانگیخت و شرایط را برای زندگی اقلیت یهودی در این کشورها سخت‌تر کرد. علاوه بر این، استقلال تونس موجب شد که جریان‌های ملی‌گرا تقویت، و عربی‌سازی از سویی و اسلامی‌شدن از سوی دیگر، به ویژه در حوزه‌های آموزش و فرهنگ بیشتر شود.
رونی طرابلسی (وسط)، وزیر گردشگری تونس که خود یهودی و از برگزارکنندگان پیشین این مراسم است، امسال به کنیسه جربه رفت.
از دهه ۱۹۵۰، موج مهاجرت گسترده یهودیان تونس آغاز شد. بحران پایگاه نظامی بنزرت، بندری در شمال تونس در سال ۱۹۶۱ میان این کشور و فرانسه و همچنین جنگ شش روزه اسرائیل و اعراب در شش سال بعد، به سرعت روند این مهاجرت افزود. به طوری که کمتر از نیم قرن، تعداد یهودیان تونس را به یک صدم کاهش داد و تعداد یهودیان پایتخت‌نشین کمتر از یهودیان جزیره کوچک جربه شد.
اکثریت یهودیان تونس به آمریکا، فرانسه و اسرائیل مهاجرت کردند. اما اکنون پس از دهه‌ها دوری و تبعید، برخی از آنان به تنهایی یا همراه با فرزندانشان به بهانه شرکت در جشن لگ باعومر به وطنشان باز می‌گردند. در واقع آنان با بازگشت خود به جربه، پیام صلح را از این جزیره کوچک در جنوب مدیترانه به دیگر نقاط کره زمین می‌فرستند.