شب یلدا یا چله آیینی کهن است که همواره خانوادهها را گرد هم میآورد؛ اما برخی خانوادهها در افغانستان میگویند این شب دیگر رنگوبوی سالهای گذشته را ندارد.
آنان میگویند با وجود محدودیتهایی که طالبان وضع کردهاند، همچنان میکوشند این شب را، هرچند در جمعی کوچک و در سکوت، در کنار خانواده گرامی بدارند.
کبرا، ساکن کابل، به رادیو آزادی گفته است پیش از بازگشت طالبان به قدرت، شب یلدا فرصتی برای دورهمیهای گسترده، شعرخوانی و شادی بود، اما اکنون این آیین به محفلهایی محدود در چهاردیواری خانهها خلاصه شده است.
او میگوید: «حتی تجلیل از کوچکترین مراسم باعث میشود ذهن ما کمی آرامتر شود و محدودیتهایی را که جامعه بر ما تحمیل کرده، برای لحظاتی نادیده بگیریم. هرچند اگر این محدودیتها نبود، دوست داشتیم این شب را با جمعی از زنان، دوستان و همکاران بهصورت گسترده جشن بگیریم، اما فعلاً در این شرایط، یلدا را بهشکلی ساده برگزار میکنیم.»
کرشمه، از ساکنان ولایت هرات، نیز میگوید هرچند یلدا امروز سادهتر و بیسروصدا برگزار میشود، اما همچنان برای خانوادهاش معنای امید و زندهماندن فرهنگ را دارد.
او میافزاید: «برخی از عزیزان ما دیگر کنارمان نیستند و جایشان در این شب طولانی خیلی خالی است. با این حال، برای یلدا آماده شدیم و دخترانم از چند روز پیش دربارهاش حرف میزنند و خوشحالاند. همین خوشیهای کوچک دل ما را گرم میکند.»
پیش از حاکمیت دوباره طالبان، بسیاری از افغانها شب یلدا را با شور و آزادی بیشتری جشن میگرفتند؛ آیینی که معمولاً با گردهماییهای بزرگ خانوادگی و حضور همزمان زنان و مردان همراه بود.
در آن سالها، برنامههای فرهنگی مانند شعرخوانی، موسیقی و محافل ادبی نیز در شهرهایی چون کابل، هرات، مزارشریف و بامیان، در مراکز فرهنگی، کتابخانهها و مهمانخانهها برگزار میشد.
ذبیحالله مجاهد، سخنگوی حکومت طالبان، در سالهای گذشته گفته بود که این گروه «مخالف هرگونه مراسمی هستند که در اسلام وجود ندارد و از آن تجلیل نمیکنند».
با این حال، بسیاری از شهروندان افغانستان و فعالان فرهنگی و مدنی تأکید میکنند که شب یلدا بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی مردم است، نه یک آیین دینی، و میتواند صرفاً بهعنوان سنتی فرهنگی پاس داشته شود.
شب یلدا یا چله امسال مصادف با شامگاه یکشنبه ۳۰ آذر بود اما شماری از افغانها، بهویژه در خارج از کشور، این شب را یک روز زودتر، در ۲۹ آذر، جشن گرفتند.
شب یلدا از جشنهای کهن مردمان ایران و افغانستان است و بهعنوان آخرین شب پاییز و آغاز زمستان در افغانستان، ایران، تاجیکستان، ازبکستان و برخی کشورهای دیگر گرامی هم داشته میشود.
این شب که طولانیترین شب سال خورشیدی است، در افغانستان معمولاً با دورهمیهای خانوادگی، روشنکردن چراغ، گذاشتن آب در ظرفی پاک، آمادهکردن خوراکیهای متنوع و میوههای سرخرنگ مانند انار و هندوانه، و خواندن شعر و غزل تا سحر همراه است.
اکبری، فعال جامعهٔ مدنی در کابل، در گفتوگو با رادیو آزادی میگوید خوراکیهای شب یلدا هرکدام ریشهای نمادین در فرهنگ دارند.
او میافزاید: «هندوانه نماد سلامتی و یادآور تابستان است و انار نشانهٔ برکت در زندگی دانسته میشود. کشمش، بادام، گردو، پسته، دیگر میوههای فصل، شیرینی و چای نیز از اصلیترین خوراکیهای شب یلدا بهشمار میروند.»
بهگفتهٔ او، چراغ نماد نور و آب نشانهٔ پاکیزگی و روشنی است؛ نمادهایی که با وجود تغییر زمان و شرایط، همچنان در حافظهٔ فرهنگی مردم زنده ماندهاند.
برخی فعالان فرهنگی نیز میگویند شب یلدا نماد پیروزی روشنایی بر تاریکی و فرصتی برای تقویت پیوندهای خانوادگی است.
رسول ملکزی، از فعالان فرهنگی افغانستان، در گفتوگو با رادیو آزادی میگوید: «یلدا نماد وحدت، تجدید دیدار خانوادهها و صبر و امید در برابر تاریکی است. در این شب روایت میشود که هرچند تاریکی طولانی باشد، اما پس از آن روشنایی خواهد آمد. ما هم امسال هندوانه، انار و سیب سرخ خریدیم و این شب را جشن گرفتیم.»
شب یلدا یا شب چله در سال ۲۰۲۲ میلادی بهصورت رسمی در فهرست میراث فرهنگی ناملموس بشر توسط یونسکو ثبت شد و در پروندهٔ ثبت آن ایران و افغانستان بهصورت مشترک بهعنوان کشورهای حامل این سنت تاریخی معرفی شدهاند.
بر اساس تعریف یونسکو، شب یلدا نمادی از هویت فرهنگی، پیوند با طبیعت، احترام به زنان، مهماننوازی، تنوع فرهنگی، سنتهای صلحآمیز و پذیرش متقابل بهشمار میرود.
