«سايه غبار»: مستندي درباره زندگي فقرا در گورستان‌هاي شهر مذهبي قم، از ديد يک تحليلگر

مريم احمدي (راديو فردا): «سايه غبار» نام فيلمل از محمدصادق جعفري است که زندگي خانواده و کودکان بي خانمان پراکنده در قبرستان ها را به تصوير مي کشد. علاوه بر دو گورستان بزرگ قم، برخي رسانه ها از وجود 27 گورستان غير مجاز در اين شهر خبر داده اند. محمدصادق جعفري در سال 1379 نيز با شناختن فيلم واگويه ها بخش ديگري از معضلات اجتماعي در شهر قم را تصوير کرده بود. توضيح بيشتر درباره اين فيلم از زبان دکتر اکبر کرمي، تحليلگر مسائل ايران، که خود شهروند قم است. دکتر اکبر کرمي (تحليلگر امور ايران، قم): فيلم سايه غبار يک فيلم تقريبا مستند 20 دقيقه اي است که در قم ساخته شده است به وسيله يک کارگردان جوان. موضوع فيلم در واقع زندگي افراد بي سرپناه است در مقبره ها و گورستان ها. قم از قديم الايام در مورد مسائلي که مربوط به گورستان ها و مرده ها مي شده است همواره مسائلي را داشته است. چون در متون ديني است که يکي از دروازه ها بهشت از قم باز مي شود، مردم خيلي اعتقاد دارند که اگر در قم به خاک سپرده شوند، راحت تر مورد رحمت خداوند قرار مي گيرند. بنابراين بسياري از شيعه ها هستند، حتي در خارج از کشور، که وصيت مي کنند که در قم به خاک سپرده شوند. به هيمن علت گورستان هاي قم خيلي گسترده هستند و فراوان. پيش از انقلاب سياست گذاري شده بود که گورستان ها را از داخل شهر به بيرون انتقال بدهند و در داخل شهر ديگر از به خاک سپردن مرده ها جلوگيري بکنند. بعد از انقلاب اين سياست گذاري در واقع باطل شد. الان گورستان ها در قم بسيار گسترده هستند، در سطح شهر پراکنده هستند، به ويژه در نواحي اطراف حرم حضرت معصومه (ع) و آن گورستان بزرگي که به نام ابوحسين است، تمام خانه هايي که اطراف آن گورستان است به وسيله مردم خريداري شده، به مقبر تبديل شده، و به آرامگاه هاي خانوادگي تبديل شده است و اين خانه ها به خاطر اين که به هر حال کسي معمولا نمي ماند که در اين خانه ها زندگي بکند، محل مناسبي است براي اعضاي خانواده هاي بي سرپرست و کساني که از نظر مالي وضع خوبي ندارند، هم از اين مقبره ها نگهداري مي کنند و هم در آن جا زندگي مي کنند. معمولا زندگي بسيار رقت بار و تاسف انگيزي هم دارند. موضوع فيلم در رابطه با اين مسئله است. ماه منير رحيمي (راديو فردا): شما خبر داريد چطور شد که اين موضوع توجه اين فيلم ساز را جلب کرده است؟ يعني آيا اين قدر آشکار و علني است اين زندگي مردم اين جا؟ آيا تعدادشان زياد شده است؟ يعني آيا اتفاق خاصي افتاده است که به اين موضوع توجه شده است؟ دکتر اکبر کرمي: بله، همين طور است. همه اين مسائلي که شما مطرح کرديد، در مورد قم هست. شايد يکي از شهرهاي کم نظيري باشد که مردم قبر را پيش خريد مي کنند. خانواده ها مي روند قبل از مرگشان قبرهايي را مي خرند براي خودشان که بعد از مرگ آن جا به خاک سپرده بشوند. حتي خريد و فروش قبر در قم به نوعي دارد به يک نيمچه تجارتي تبديل مي شود. حالا از جنبه هاي مثبتش که بگذريم، يک شهر مرده اي است، يعني در قم شما از مرگ و سوگواري و عزاداري خيلي بيشتر مي شنويد تا از زندگي و شادي. دلسوزي براي مرده ها خيلي بيشتر است تا ياد کردن از انسان هايي که زنده هستند و دارند زجر مي کشند و محروميت و حقارت را تحمل مي کنند. اين مسئله در قم خيلي بارز است و شايد اين کارگردان زيرکي به خرج داده است و اين مسئله را خواسته در معرض ديد جهانيان قرار بدهد. م.م.ر: شما هم خودتان اين خانواده ها و بچه ها را ديده ايد؟ دکتر اکبر کرمي: بله، من گهگاه که به گورستان ها سر مي زنم، با بچه هايي آن جا آدم برخورد مي کند که مي شود گفت يک جوري يک زندگي خاصي را، يک زندگي منحصر به فردي را دارند تجربه مي کنند. روي سنگ ها قبر بازي مي کنند، بچه هايي که با علامت ها يا تابلوهايي که عکس مردگان را نشان مي دهد پارچه اي يا پتويي را بالاي اين علامت ها نصب مي کنند و سايباني براي خودشان درست مي کنند و آن جا استراحت مي کنند، بچه هايي که در واقع آن پس و پشت هايي که براي مراسم عزا در آن جا گرفته شده کز مي کنند و منتظرند که مثلا مقداري غذا يا ميوه يا خرما يا چيزهايي که مردم براي مردگانشان نذر مي کنند به آن ها بدهند، و بچه هايي هستند پلاستيک دست گرفته اند تا مواد غذايي بردارند و حتي براي خانواده خودشان ببرند. من فکر مي کنم که هم دولت و هم نهادهاي مردمي واقعا بايد احساس مسئوليت بکنند و در اين زمينه سرمايه گذاري بکنند و بيمه هاي اجتماعي را گسترش دهند تا از اين کساني که به هر حال در شرايطي هستند که احتياج به کمک جدي دارند، نه صرفا ترحم، بايد برنامه ريزي بشود و به فکر اين ها بود. م.م.ر: از مردم هم صحبت کرديد، مردم چه سهمي مي توانند داشته باشند؟ دکتر اکبر کرمي: در مراسم مذهبي که برگزار مي شود، معمولا هزينه هاي بسيار سرسام آوري در راه عزاداري و سوگوراي براي بعضي از شخصيت هاي ديني خرج مي شود. حتي در حوزه علميه قم هزينه هاي بسيار فراواني دارد صرف مي شود که در همين اخبار آمده بود بودجه 28 ميليارد دلاري حوزه علميه قم 30 برابر شده است در رديف بودجه. م.م.ر: پس قم از کشور هم آن را جدا در نظر بگيريم، به خودي خود کمبود بودجه ندارد، مشکل اداره اين شهر است. دکتر اکبر کرمي: هم اين هست و هم مي خواهم بگويم که به ويژه مردم قم حتي در آن مسائل مذهبي که مورد علاقه اشان است، خردمندانه و هوشيارانه عمل نمي کنند. پول هاي زيادي در قم صرف سوگواري، عزاداري، و مراسمي مثل غذا دادن در ايام عاشورا – تاسوعا هست و مراسم مختلفي ... مديريت بشود و به صورت اساسي به کار گرفته شود، من مي توانو اطمينان بدهم که بخش زيادي از مشکلاتي که در قم است، امکان حلش فراهم خواهد شد. زندگي در گورستان، کودکاني که روي سنگ قبرها بازي مي کنند و خانواده هايي که زير سقف آرامگاه ها پناه گرفته اند در فيلم مستند «سايه غبار»، از محمد صادق جعفري به نمايش در آمده است. محمد صادق جعفري در سال 1379 نيز با ساختن فيلم «واگويه ها»، بخش ديگري از معضلات اجتماعي در شهر قم را تصوير کرده بود. آقاي جعفري به سايت خبري نقشينه گفته است که اگر مسئولان تنها يک روز با خانواده و فرزندانشان در آرامگاه خانوادگي زندگي مي کردند، هرگز اجازه نمي دادند که اين اتفاق براي ديگران تکرار شود. دکتر اکبر کرمي، تحليلگر مسائل ايران در شهر قم، در مصاحبه با راديوفردا مي گويد که قم شهر مرده‌اي است و در آن مرگ و سوگواري و عزاداري بيشتر از زندگي و شادماني ديده مي شود. خانه هاي اطراف گورستان بزرگ ابوحسين توسط افراد خريداري شده و به صورت آرامگاه خانوادگي در آمده است و در اين خانه ها، افراد بي خانمان زندگي مي کنند که از اين مقبره ها هم نگهداري مي کنند. وي مي افزايد با هزينه هاي سرسام آوري که براي مراسم سوگواري در ايام مذهبي مختلف و يا اشخاص برگزار مي شود، مي توان بسياري از مشکلات شهر قم را حل کرد.