سر سال نو هرمز فرودین
برآسوده از رنج تن دل ز کین
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
چنین روز فرخ از آن روزگار
بمانده از آن خسروان یادگار
( شاهنامه فردوسی )
در اوستا، نامه کهن ایرانیان آمده است که اهورامزدا به جمشید می گوید زمستانی بس سخت و مرگ آور در پیش است و او باید برای نگهبانی از جهان هستی پناهگاهی زیرزمینی بسازد و در آن بزرگ ترین و برترین و نیکوترین تخمه های مردمان جانداران و رستنی های روی زمین را جای دهد:
نمایی از پارسه ای جم هورچهر پسر ویونگهان
بدترین زمستان بر جهان استومند فرود آید که آن زمستانی سخت مرگ آور است
ای جم
پس آن ور را بساز و بدانجا بزرگترین و برترین و نیکوترین تخمه های نرینگان و مادینگان روی زمین را فراز بر
( اوستا – وندیداد )
در بخش وندیداد از اوستا می خوانیم که جمشید با ساخت این پناهگاه زیرزمینی که وَر یا ورجمکرد خوانده می شود، از زیستوران جهان هستی در برابر زمستانی ویرانگر پاسداری می کند:
آنگاه جم چونان کرد که اهورامزدا خواست
آنگاه جم ور را بساخت و بدانجا بزرگ ترین و برترین و نیکوترین
تخمه های نرینگان و مادینگان روی زمین را فراز برد
( اوستا – وندیداد )
با اینکه پایان این داستان در وندیداد روشن نیست، اما بنیاد آن و سخن از مرغی بنام کرشفت در سرانجام داستان چنین می نماید که زیستوران ورجمکرد در پی این زمستان مرگبار و با فرا رسیدن بهاری خوش از پناهگاه زیرزمینی پیروزمندانه گام بر روی زمین می نهند و زندگی را از سر می گیرند.
از آن رو که به نوشته بیشتر نویسندگان و پژوهشگران، بنیادگذاری جشن نوروز پیوند تنگاتنگی با جمشید دارد، جای شگفتی نخواهد بود که جمشید و زیستوران پناهگاه زیرزمینی ورجمکرد پس از سپری کردن یکی از سخت ترین زمستان های زمین در آغاز بهار از پناهگاه برون آمده و جشن بزرگی برپا داشته باشند.
نوروز در نوشته های تاريخی
نامه های کهن پهلوی، نوروزنامه که گفته می شود از خیام نیشابوری است، نوشته های بیرونی، فارسنامه بلخی و بسیاری دیگر از نوشتارهای تاریخی همه و همه در هر جای که از نوروز سخن می رانند، این جشن را با جمشید همبسته می دانند.
پاسارگاد، آرامگاه کوروش یحیی ذکاء، پژوهشگر و نویسنده تاریخ و فرهنگ ایران می نویسد:« می توان گفت هنوز تجزیه و تحلیل تاریخی مستند و جست وجوی دانشی در انگیزه های پیدایش این عید بزرگ ایرانی انجام نگرفته و ریشه های علمی و نجومی آنچنانکه باید و شاید روشن نگردیده است.»
یحیی ذکاء می افزاید:« به جز ابوریحان بیرونی و نویسنده نامعلوم نوروزنامه، کمتر کسی درباره بنیاد پیدایش نوروز اندیشیده و تحقیق کرده است.»
به نوشته نوروزنامه و بیرونی نخستین کسی که نوروز را در نخستین روز ماه فروردین یا هرمز روز دریافت، گئومرتن یا کیومرث بود؛ اما به شمار نیاوردن پنجه دزدیده یا همان کبیسه، سال به سال و رفته رفته جای نوروز را از آغاز فروردین ماه به روزها و ماه های دیگر برد تا جایی که در زمان هوشنگ و تهمورث نوروز ۹ ماه جابه جا شده بود.
در نوروزنامه که نزدیک به یک هزار سال پیش نگاشته شده، آمده است که از زمان کیومرث یک هزار و چهل سال گذشته بود که جمشید به پادشاهی رسید و چون از زمان جمشید ۴۲۱ سال گذشت، پس از ۱۴۶۱ سال نوروز به جایگاه درست خود که همان روز نخست فروردین ماه است بازآمد و جمشید نیز همچون کیومرث نوروز را در جای درست خود و در نخستین روز فروردین ماه دریافت و جشن گرفت.
نویسنده نوروزنامه فرارسیدن نوروزهای همه ساله را به نقطه اعتدال ربیعی و تحویل های سال های عادی در ساعات و دقایق مختلف از شبانه روز را دور کوچک می نامد، ولی حرکت خورشید در برج های دوازده گانه و بازآمدنش به جای خود را که به شمار او ۱۴۶۱ سال طول می کشیده است، دور بزرگ می خواند و فرقی میان نوروز آغاز دور بزرگ و نوروز سال های معمولی می گذارد و آن را نوروز حقیقت می خواند که روزی بسیار بزرگ و مقدس و مهم بوده و بنا بر مفاد افسانه ها و داستان ها کیومرث و جمشید و گشتاسب نیز همین نوروزها را درک کرده بودند.
نوروز به افق تخت جمشيد
یحیی ذکاء می نویسد یک چنین نوروزی با این خصوصیات یعنی سالی که حلول خورشید به نقطه اعتدال ربیعی و نخستین دقیقه برج حمل در سر ساعت شش بامداد نخستین روز ماه فروردین یا برابر هخامنشی آن انجام گرفت، تنها در سال ۴۸۷ پیش از میلاد به افق تخت جمشید می توانست اتفاق بیفتد و بس زیرا با محاسبات دقیق قهقرایی و جدول هایی که دانشمندان هیئت و نجوم فراهم آورده اند، معلوم می شود که در سال ۴۸۷ پیش از میلاد تحویل سال در روز ۲۸ مارس به افق تخت جمشید در سر ساعت شش بامداد نخستین روز ماه هخامنشی یا روز هرمزد فروردین ماه اوستایی اتفاق افتاده است.
یحیی ذکاء آنگاه نتیجه گیری می کند که نوروز سال ۴۸۷ پیش از میلاد یکی از آن نوروزهای حقیقی بوده که کیومرث و جمشید و گشتاسب آن را درک کرده بودند و داریوش نیز با محاسباتی که دانشمندان و مغان آن زمان محاسبه کرده بودند، در این سال در تخت جمشید که از سی سال پیش برای تدارک چنین جشنی ساخته شده بود، دو سال مانده به پایان پادشاهی او انجام گرفته است و بدین سان پس از سال ها و سده ها، نوروز را در محل و موقع خود ثابت نگاه داشتند و از آن پس با معمول کردن کبیسه های یکصد و بیست ساله به انجام رسانیدند.
یحیی ذکاء در پایان می افزاید که وجود دوره های کبیسه های ۱۲۰ ساله خود دلیل بسیار متقن بر برگزاری نوروز در سال ۴۸۷ پیش از میلاد است زیرا چون کبیسه های دوران ساسانی و شماره و ترتیب آنها از تاریخ دانسته نیست، با محاسبه قهقرایی می توان مبداء و سال برقراری این گونه کبیسه گیری را به دست آورد که همان سال ۴۸۷ پیش از میلاد است.
به گفته احمد بیرشک، استاد تاریخ و فرهنگ ایران، تنها تقویم دقیق جهان ۳۸ قرن پیش به دست دانشمندان ایرانی تنظیم شده است.
استاد بیرشک دقت به کار رفته در تنظیم این تقویم را با دقت دانشمندان بزرگ امروز در علوم ریاضی و فیزیک برابر می داند.
