اسلام کریم‌اف که یک ربع قرن با مشت آهنین بر پرجمعیت‌ترین جمهوری سابق اتحاد شوروی در آسیای میانه حکومت کرد، در سن ۷۸ سالگی درگذشت.
تلویزیون دولتی ازبکستان روز جمعه ۱۲ شهریور اعلام کرد آقای کریم‌اف ساعت ۸ و ۵۵ دقیقه به وقت محلی در تاشکند درگذشت. پنج روز پیش از آن دختر آقای کریم‌اف خبر داده بود که پدرش پس از ایست مغزی در بخش مراقبت‌های ویژه بستری شده است.
اسلام کریم‌اف رهبر سابق حزب کمونیست جمهوری ازبکستان، با حمایت نهادهای امنیتی مخوف این کشور که به نقض گسترده حقوق بشر متهم هستند، با ایجاد تعادلی ژئوپلیتیک در مناسبات ازبکستان با غرب و روسیه و با افزایش بی‌مهار قدرت و اختیارات ریاست جمهوری از زمان استقلال ازبکستان در سال ۱۹۹۱ تسلط خود را بر قدرت حفظ کرد.
منتقدان و فعالان سیاسی می‌گویند او در رأس نظامی حکومت می‌کرد که مخالفانش را به شدت سرکوب می‌کند در مزارع پنبه اردوگاه‌های کار اجباری برپا کرده است و نیروهای انتظامی و امنیتی آن به طور گسترده و دائمی از شکنجه استفاده می‌کنند.
مرگ اسلام کریم‌اف در کشوری که از زمان سقوط اتحاد شوروی رهبر دیگری به خود ندیده، در آن نظام حکومتی بسته تشویق می‌شود و در دمکراسی و حاکمیت قانون تجربه ای ندارد، ممکن است زمینه ایجاد بی‌ثباتی شود.
آقای کریم‌اف که در سال ۱۹۳۸ در شهر تاشکند متولد شد در رشته اقتصاد تحصیل کرد. در سال ۱۹۸۹ به مقام دبیر اولی حزب کمونیست جمهوری سوسیالیستی ازبکستان رسيد.
او سال ۱۹۹۰ در نتیجه رأی‌گیری فرمایشی به مقام ریاست جمهوری ازبکستان انتخاب شد که هنوز جز اتحاد جماهیر شوروی بود. در همان زمان او بینش سیاسی خود را اعلام کرد که نه فقط سرنوشت ازبکستان در مقطع استقلال بلکه مسیر تحولات سیاسی کشور در دهه‌های بعد را رقم زد.
او گفت: «اگر مرا به عنوان رئیس‌جمهور انتخاب کنید باید حق انحلال پارلمان را به من بدهید و از این پس حرف آخر را من می‌زنم».
همزمان با حرکت اتحاد شوروی به سوی فروپاشی، اسلام کریم‌اف ۳۱ اوت ۱۹۹۱ استقلال ازبکستان را اعلام کرد و به دنبال آن در اولین انتخابات ریاست جمهوری کشور به پیروزی رسید.
ادعای حکومت اين است که پیروزی‌های او در تک تک انتخابات بعدی در ربع قرنی که از آن زمان گذشت با کسب ۹۰ درصد آرا بوده ولی غرب هیچیک از آنها را به عنوان انتخابات عادلانه و آزاد نپذیرفت. در دو مورد نیز منتقدان و مخالفانش با استناد به قانون اساسی که ریاست جمهوری هر فرد را به دو دوره محدود کرده است، نتایج انتخابات را به چالش کشیدند.
آقای کریم‌اف که سیاستمدار زیرکی بود و در ازبکستان پس از استقلال، قدرت زیادی به دست آورده بود با تکيه همه‌پرسی‌های مشکوک برای تمدید دوران حکومتش، خنثی کردن مخالفان سیاسی، از بین بردن رسانه‌های منتقد و تضعیف رقبايش ۲۵ سال مقام ریاست جمهوری را حفظ کرد.
اتهامات مربوط به شکنجه
وزارت خارجه آمریکا در گزارش سالانه مربوط به وضعیت حقوق بشر می‌گوید «در ازبکستان قوه اجرایی زیر نظر رئیس‌جمهور کریم‌اف حیات سیاسی کشور را زیر سلطه خود گرفته و بر بخش‌های دیگر حکومت کنترل کامل دارد».
در دوران ریاست جمهوری اسلام کریم‌اف دستگاه قضایی ازبکستان به خاطر به‌کارگیری گسترده شکنجه به کرات از سوی نهادهای مدافع حقوق بشر مورد انتقاد قرار گرفت.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر سال ۲۰۰۷ گزارشی منتشر کرد با عنوان: «راه گریزی نیست: شکنجه و بدرفتاری در ازبکستان»
یکی از مدیران این سازمان در آن زمان به بخش ازبکی رادیو اروپای آزاد/ رادیو آزادی گفت: «موضوع مهم گزارش این است که نشان دهد به کاربردن شکنجه در ازبکستان منظم و آگاهانه است و در تمامی مراحل بازداشت و دادرسی زندانیان تحت فشار یا در شرایطی قرار می‌گیرند که به احتمال زاید شکنجه خواهند شد».
برخی آقای کریم‌اف را متهم می‌کنند که از خطر اسلام‌گرایان تندرو به عنوان بهانه‌ای برای سياست امنیتی و سرکوب بی‌رحمانه استفاده می‌کرد. به دنبال بمب‌گذاری‌های سال ۱۹۹۹ و ۲۰۰۴، و دو مورد از حملات مسلحانه گروه ممنوعه جنبش اسلامی ازبکستان، گروه‌های اسلام‌گرا و هوادارانشان با شدت و بی‌رحمی سرکوب شدند.
او در دهه نود میلادی در انتقاد از آنچه به نظر او تسامح پارلمان در تصویب قوانین سختگیرانه علیه گروه‌های اسلام‌گرا بود خطاب به اعضای پارلمان گفت: «اگر شما اراده این کار را ندارید به من یک اسلحه بدهید و من تک تک آنها را با گلوله‌ای به مغزشان خواهم کشت.»
آقای کریم‌اف در عین حال از موقعیت جغرافیایی ازبکستان به عنوان عاملی برای توسعه مناسبات با آمریکا استفاده کرد و در عملیات آمریکا برای سرنگونی رژیم طالبان در سال ۲۰۰۱ کمک‌های لجستیکی از جمله پایگاه‌های نظامی در اختیار آمریکا قرار داد.
مدافعان حقوق بشر دولت آمریکا را متهم می‌کردند که در ازای دریافت چنین امکاناتی از نقض گسترده حقوق بشر در ازبکستان چشم‌پوشی کرده است. ولی دولت آمریکا این اتهامات را رد کرده است.
در ماه مه ۲۰۰۵ تظاهرات و ناآرامی‌های گسترده در شهر اندیجان بوسیله نیروهای امنیتی ازبکستان به شدت سرکوب شد و براساس گزارش‌های منتشر شده در آن زمان صدها نفر در آن حوادث به قتل رسیدند.
اسلام کریم‌اف با انجام تحقیقات بین‌المللی در مورد این حادثه مخالفت کرد و همواره تأکید می‌کرد که این ناآرامی کار گروه‌های اسلام‌گرایی است که در خارج از کشور آموزش دیده‌اند.
هژمونی منطقه‌ای
ازبکستان که با هر چهار جمهوری سابق اتحاد شوروی در آسیای میانه و افغانستان مرز مشترک دارد پر جمعیت‌ترین کشور منطقه و در عین حال صاحب بزرگترین ارتش در منطقه و ذخایر عظیم نفت و گاز طبیعی است.
در دوران حکمرانی اسلام کریم‌اف ازبکستان تلاش کرد به قدرت هژمونیک منطقه بدل شود که در مقاطعی به بحران در مناسبات با همسایگان و اختلافات مرزی و به خصوص اختلاف بر سر منابع آب مشترک منجر میشد.
این کشور همواره به بهانه خطر اسلام‌گرایان مرزهای خود را مسدود کرده که زندگی را برای ساکنان این کشور و ساکنان چند فرهنگه دره فرقانه دشوار کرده است.
گاز صادراتی ازبکستان در مناسبات با همسایگان فقیر این کشور یعنی تاجیکستان و قرقیزستان برای حکومت اسلام کریم‌اف امتیاز مهمی بوده و بارها به خاطر عدم پرداخت صدور گاز به این کشورها قطع شده است.
دولت‌های همسایه نیروهای امنیتی ازبکستان را به طراحی و سازماندهی حملات مسلحانه در خاک آن کشور و یا ورود غیرقانونی برای دستگیری افراد تحت تعقیب حکومت ازبکستان متهم کرده‌اند.
با وجود انتقادهای گسترده از وضعیت حقوق بشر به خاطر موقعیت جغرافیایی و منابع انرژی‌اش معمولاً هم غرب و هم روسیه تلاش کرده‌اند مناسبات خوبی را با این کشور حفظ کنند.
اما سیاست‌های اسلام کریم‌اف در موارد متعددی باعث شده مناسبات ازبکستان با روسیه، غرب، اتحادیه اروپا و نهادهای مالی بین‌المللی دچار مشکل شود.
در دهه ۹۰ میلادی تاجیکستان درگیر جنگ داخلی بود، قزاقستان و قرقیزستان به خاطر اعتراض‌های سیاسی و اختلاف بین رؤسای جمهور و پارلمان فلج شده بودند و اکثر کشورهای نوپای آسیای میانه برای بقای خود محتاج کمک‌های بین‌المللی بودند.
در چنین اوضاعی ازبکستان دچار بی‌ثباتی نشد و توانست نیازها و خدمات اساسی برای مردم کشور از جمله برق و گاز را تأمین کند.
اما صاحب نظران معتقدند ترکیبی از سرکوب بی‌رحمانه و سطح زندگی فقیرانه اکثریت مردم در این کشور زمینه مناسبی برای اعتراض و مقاومت‌های مسلحانه در ازبکستان فراهم کرده است.
ازبکستان به خاطر اجرا نکردن اصلاحات اقتصادی و تداوم فساد مالی و باندبازی مورد انتقاد قرار گرفته است. علاوه بر این نهادهای مدافع حقوق بشر به خاطر برپا کردن اردوگاه‌های کار اجباری در مزارع و صنایع پنبه گسترده از حکومت ازبکستان انتقاد کرده‌اند.
موضوعی خانوادگی
دختران آقای کریم‌اف، گلناره و لاله، در ابعاد گسترده‌ای از نظام اقتصادی حاکم بر کشور سود برده‌اند. در سال ۲۰۱۱ مجله سوئیسی بیلان هر دو دختر آقای کریم‌اف را در فهرست ۳۰۰ نفر از ثروتمندترین ساکنان این کشور منتشر کرد.
گلناره دختر بزرگ آقای کریم‌اف فعال اقتصادی که زمانی جانشین طبیعی پدرش تلقی میشد، از سال ۲۰۱۴ در مجامع علنی ظاهر نشده و گزارش‌هایی منتشر شده حاکی از آنکه به خاطر رسوایی‌های مربوط به فساد مالی در قراردادهای خارجی شرکت‌هایش در خانه تحت نظر است.
یک روز پس از آنکه دولت ازبکستان در یک بیانیه بی‌سابقه در روز ۲۸ اوت اعلام کرد اسلام کریم‌اف در بیمارستان بستری شده، لاله دختر دومش در پیامی روی شبکه ایستاگرام وضعیت پدرش را به جهانیان اعلام کرد.
او روز ۲۹ اوت نوشت: «در حال حاضر هنوز خیلی زود است که در مورد آینده وضع سلامتی او پیش‌بینی کنیم».
در این پیام که به زبان‌های روسی، انگلیسی و ازبکی نوشته شده بود گفته شد آقای کریم‌اف روز ۲۸ اوت در بیمارستان بستری شده و وضعیت «با ثبات قلمداد می‌شود».
دختر آقای کریم‌اف که سفیر ازبکستان در یونسکو است ازهمه خواست «از گمانه‌زنی بپرهیزند و به حریم خصوصی پدرش احترام بگذارند».
