سه سندی که توسط «آرشیو امنیت ملی» در دانشگاه جورج واشینگتن منتشر شده است، تصویری تازه از همکاری ایالات متحده و روسیه در زمینه مهار برنامهٔ هستهای ایران به دست میدهد.
این اسناد مربوط به سالهایی است که نگرانی از ابعاد این برنامه گسترش پیدا میکند و به بازشدنِ پروندهٔ ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد منجر میشود. روندی که حدود دو دههٔ بعد همچنان سرفصل اصلی روابط ایران با جامعه بینالمللی را شکل میدهد.
سه سندی که حالا منتشر شده متن گفتوگوهای خصوصی ولادیمیر پوتین و جورج دبلیو بوش، روسای جمهوری روسیه و آمریکا در سالهای ۱۳۸۰، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۷ است.
دو رهبر از همان ابتدا دربارهٔ تهدید برنامهٔ هستهای ایران توافق دارند و در اولین گفتوگوی این دو در کاخ بردو در اسلوونی است که ولادیمیر پوتین میگوید به نظر او ایران در پی ساخت سلاح هستهای است.
پوتین میگوید وقتی به ایران رفته از این شگفتزده شده است که رهبران ایران اگرچه در حوزه ایدئولوژیشان دیوانهاند، اما در عین حال تحصیلکرده و دانشگاهرفته هستند.
این مکالمه در زمانی انجام شده که ایران متهم است تحقیقاتی را در زمینهٔ ساخت سلاح انجام داده است؛ برآورد نهادهای اطلاعاتی آمریکا این است که این تحقیقات حدود دو سال بعد متوقف شده است. ولادیمیر پوتین در همین گفتوگوست که اطلاعاتی پشت پرده در اختیار بوش میگذارد و میگوید متخصصان ایرانی از همتایان روس خود درباره موضوعات حساس پیرامون تولید سلاح هستهای میپرسند.
در دو سند ۱۳۸۰ و ۱۳۸۷ ولادیمیر پوتین سربسته و گذرا به کسانی در کشور خودش اشاره میکند که برای کسب درآمد در زمینهٔ برنامهٔ هستهای با ایران همکاری میکنند اما رهبر روسیه تاکید میکند که «ما آنها را پیدا و مجازات میکنیم».
در جریان سه مکالمهٔ محرمانه رهبران آمریکا و روسیه، از نحوهٔ مهار برنامهٔ هستهای هم صحبت به میان میآید و مشخصاً در سال ۱۳۸۴ در دیدار کاخ سفید است که آمریکا در یک قدمی ارجاع پروندهٔ ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد است و میگوید فک پلمپ از تأسیسات «یوسیاف» اصفهان نقض تعهدیاست که در پاریس بر سر آن با تروئیکای اروپایی توافق شده است.
در این مقطع غنیسازی اورانیوم در ایران موضوع نگرانی طرفین است و با آن مخالفند. رهبر روسیه اما معتقد است که هنوز نباید پرونده را به شورای امنیت برد چون به گفتهٔ پوتین این خطر وجود دارد که ایران به جای همکاری، مسیر کره شمالی را در پی بگیرد، سلاح بسازد و «آن وقت کنترلی روی آن نخواهیم داشت». اگرچه که اندکی بعد این پرونده به شورای امنیت میرود و روسیه نیز همراه با ایالات متحده به قعطنامههای متعدد تحریمی علیه ایران رای موافق میدهد.
در همین بخش از صحبتهاست که جورج بوش گزینهٔ نظامی را مطلوب نمیداند اما میگوید نمیتوان هم آن را «از روی میز برداشت» و به نخستوزیر وقت اسرائیل، آریل شارون، اشاره میکند که در فکر گزینه نظامیاست چرا که «سلاح هستهای ایران اسرائیل را به شدت میترساند». جورج بوش که درگیر دو جنگ است اصرار میکند که دیپلماسی باید جواب دهد چرا که اگر شارون حمله کند، «درهای جهنم باز میشود».
بعد که صحبت از نگرانی از سلاح اتمی در ایران میشود جورج بوش میگوید نیاز نداریم این «دیوانههای مذهبی» سلاح اتمی داشته باشند. این نگاه به حکمرانان ایران در میان دو رهبر مشترک است. ولادیمیر پوتین در گفتوگوی سال ۱۳۸۰ خود با رئیسجمهور وقت آمریکا، ایران را کشوری «یاغی» توصیف میکند و میگوید روسیه «تاریخ پیچیدهای با ایران دارد».
دو طرف در این رایزنیهای خصوصی رهبران ایران را «دیوانه» خطاب میکنند. جورج بوش میگوید این «آخوندهای غیرمنتخب هستند که تصمیمها را اتخاذ میکنند». اگر چه آقای بوش در سال ۱۳۸۷ ابراز امیدواری میکند که روزی افرادی منطقیتر بر سر کار بیایند تا آمریکا هم رابطهای بهتر با آنها داشته باشد. و پوتین میگوید وقتی به ایران رفته از این شگفتزده شده است که رهبران ایران اگرچه در حوزه ایدئولوژیشان دیوانهاند، اما در عین حال تحصیلکرده و دانشگاهرفته هستند و در این زمینه به خود احمدینژاد، اطرافیانش و رئیس مجلس وقت (غلامعلی حدادعادل) اشاره میکند.
در سال ۱۳۸۰ به نظر میرسد پوتین اطلاعاتی دربارهٔ تلاش آمریکا برای عادیسازی روابط با ایران دریافت کرده است. او در این زمان که محمد خاتمی رئیسجمهور است و ایران هنوز عضوی از «محور شرارت» خوانده نشده، به جورج بوش میگوید که شنیده است که واشینگتن در تلاش برای عادیسازی روابط با ایران است که جورج بوش پاسخ میدهد که این حقیقت ندارد چرا که کنگره آن را غیرممکن میکند. پوتین اصرار دارد که رابرت مکفارلین ، شخصیت اصلی پروندهٔ ایران-کنترا، از طرف دولت آمریکا با رئیس مجلس ایران در ارتباط است که بوش آن را رد میکند.
موضوع دیگری که در این مکالمات پررنگ میشود همراهی روسیه با آمریکا برای مشروط کردن تحویل تسلیحات متعارف است. و از جمله در جریان دیدار دو طرف در سوچی در سال ۱۳۸۷ جورج بوش رویکرد پوتین را در زمینهٔ شرطی بودن تحویل سامانهٔ دفاع موشکی اس-۳۰۰ به ایران را ستایش میکند و میگوید این مشروط به نحوه رفتار ایران باشد را میپسندد.
رئیسجمهور وقت آمریکا به پوتین میگوید طرح او برای جلوگیری از غنیسازی در ایران و پیشنهاد ارسال سوخت هستهای به آن کشور«هوشمندانه» بوده و می گوید وقتی از من میپرسند میتوان با پوتین همکاری کرد؟ من میگویم «این مثال است. او(پوتین) در مورد ایران رهبری را به دست گرفت و من پیروی کردم».
رایزنی ۱۸ فروردین ۱۳۸۷، هفت سال پس از دیدار اول طرفین انجام شده است. این دیدار بر موضوعاتی چون استقرار سپر دفاع موشکی در لهستان و جمهوری چک و گسترش یافتن سازمان پیمان آتلانتیک شمالی، ناتو، به سمت شرق معطوف است و رئیسجمهور روسیه را در موضعی متفاوت نسبت به سالهای پیش قرار داده و او این نارضایتی را در فضاهای عمومی و خصوصی ابراز میکند و آن را تهدیدی برای کشورش میبیند.
دقایق ابتدایی گفتوگوی دو طرف در سوچی معطوف به برنامهٔ استقرار سپر دفاع موشکی است که در جریان آن جورج بوش سعی دارد بگوید این سپر برای تهدیدهایی غیر از روسیه است و از جمله میتواند «با یک دیوانهای در خاورمیانه که موشکی با سلاح هستهای دارد» مقابله کند.
رئیسجمهور آمریکا همچنین این سپر دفاعی را راهی میداند که روسای جمهور بعد از او هم آن را زمینهای برای همکاری با روسیه ببینند و تصمیم به قطع روابط نزدیک با مسکو نگیرند. آنها سپس مدتی درباره ناتو صحبت میکنند و پوتین همه آنچه را که در ماههای بعد در گرجستان و سالهای بعد در اوکراین در قالب تهاجم نظامی انجام داد را با توجیهات فرهنگی و تاریخی برای جورج دبلیو بوش توضیح می دهد و در عین حال میگوید شاید در آینده رابطه روسیه و ناتو بهتر شود. اما همتای آمریکاییش به او میگوید نگران است روابط واشینگتن-مسکو هیچگاه از آنچه او و پوتین به دستآوردند، بهتر نشود.
انتشار اسناد پس از دو سال پیگیری
سویتلانا ساورانسکایا، رئیس بخش روسیه در آرشیو امنیت ملی دانشگاه جورج واشینگتن، است. او دو سال پیش بر مبنای قانون آزادی اطلاعات درخواستی را به کتابخانه جورج دبلیو بوش ارائه داد تا متن همهٔ مکالمات میان آقای بوش با رهبر روسیه ولادیمیر پوتین را در اختیار او بگذارند. گفتوگوهایی که بر خلاف این روزهای روابط واشینگتن و مسکو، بسیار متداول بود و شامل مهمترین مسائل پیش روی این دو رهبر.
کتابخانه یک سال پس از این درخواست به خانم ساورانسکایا اطلاع میدهد که رسیدگی به درخواست حدودا دوازده سال طول میکشد. در این مقطع بود که وکلایی وارد این روند میشوند و نتیجه کار آنها یک سال بعد به ثمر مینشیند و مرکز آرشیو امنیت ملی روز دوم دی (۲۳ دسامبر ۲۰۲۵) سه سند که مشروح گفتوگوهای جورج بوش و پوتین است را منتشر میکند.
