فاطمه معتمدآریا، از بازیگران سینما، تئاتر و تلویزیون ایران به تازگی در یک برنامه اینترنتی، موفقیت سال‌های اخیر سینمای ایران در دریافت جوایز معتبری چون اسکار را محصول اجازه رشد دادن به سینما پس از انقلاب دانست و گفت جوایز این سال‌ها محصول سه دهه گذشته بوده است.
این اظهارنظر بار دیگر موضوع موفقیت‌های بین‌المللی سینمای بعد از انقلاب ایران را مطرح کرده است. دو روزنامه کیهان و وطن امروز که از سرسخت‌ترین مدافعان رهبر جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شوند از صحبت‌های خانم معتمدآریا استقبال کردند و روزنامه کیهان صحبت‌های او را «اعتراف» به رشد سینما پس از انقلاب دانست.
مدیران فرهنگی حکومت جمهوری اسلامی ایران موفقیت‌های جهانی سینمای ایران بویژه از نیمه دوم دهه ۷۰ را محصول برنامه‌ها و اقدامات خود عنوان می‌کنند و با دادن القابی چون «سفیر فرهنگی ایران در صحنه‌های جهانی» تلاش می‌کنند این موفقیت‌ها را تأییدی بر سیاست‌های کلی نظام در حوزه فرهنگ و هنر القا کنند.
آنها البته تمایل زیادی به یادآوری این نکته ندارند که سینمای ایران از سال‌ها پیش از پیروزی انقلاب سال ۵۷ در برنامه‌ها و مجامع بین‌المللی حوزه سینما شرکت کرده بود.
پیش از انقلاب ۵۷
شرکت فیلم «شب نشینی در جهنم» ساخته مشترک موشق سروری و ساموئل خاچیکیان در جشنواره فیلم برلین در سال ۱۳۳۷ ، حضور فیلم «گاو» در بخش مسابقه جشنواره ونیز یا حضور متوالی سه فیلم ایرانی در بخش مسابقه جشنواره فیلم برلین طی سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ و معرفی فیلم به آکادمی اسکار («باد صبا» و «دایره مینا») از جمله نمونه‌های مهم حضورهای بین‌المللی سینمای ایران پیش از انقلاب است.
جدا از حضورهای فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های جهانی، ایران خود به میزبان مهمی از رویدادهای بین‌المللی سینما در دنیا تبدیل شده بود.
جشنواره جهانی فیلم تهران در دهه ۵۰ مهم‌ترین جشنواره سینمایی دنیا در آسیا و تنها جشنواره رده الف از نظر فدراسیون بین‌المللی تهیه‌کنندگان (فیاپف) در آسیا (آن زمان جشنواره لوکارنو هم این رده را نداشت) محسوب می‌شد که در دوره‌های مختلف برگزاری‌اش نمایشگر تعدادی از مهم‌ترین فیلم‌های سینمایی دنیا در آن مقطع («خیابان‌های پایین شهر» مارتین اسکورسیزی، «فریادها و نجواها»ی اینگمار برگمان، «لاکی لوچیانو»ی فرانچسکو رزی، «لودویگ» لوکینو ویسکونتی، «خوشبین‌ها»ی پیتر سلرز، «استتار» کریشف زانوسی و ...) و میزبان مهم‌ترین سینماگران تقدیر شده جهانی (میکل آنجلو آنتونیونی، ساتیا جیت رای، فرانچسکو رزی، فرانک کاپرا، رنه کلر، گریگوری پک، جیمز میسون، پیتر سلرز، سرگئی باندارچوک، جری شاتزبرگ، ژان لویی ترن‌تینتان و ...) بود.
وقوع انقلاب با آنکه وقفه‌ای چند ساله در حضورهای بین‌المللی سینمای ایران ایجاد کرد اما تجارب و سوابق به دست آمده از آن دوران در سال‌های بعد به کار گرفته شد.
موفقیت‌های بین‌المللی فیلم‌های ایرانی پیش از انقلاب
بخشی از موفقیت‌های بین‌المللی فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌های معتبر پیش از انقلاب:
۱۳۳۷: نمایش فیلم «شب‌نشینی در جهنم» ساخته موشق سروری در جشنواره فیلم برلین
۱۳۴۰: نمایش مستتد «یک آتش» ساخته ابراهیم گلستان در جشنواره فیلم ونیز
۱۳۴۲: نمایش مستند «شقایق سوزان» ساخته هوشنگ شفتی در جشنواره برلین
۱۳۴۳: نمایش فیلم «شب قوزی» ساخته فرخ غفاری و مستند «طلوع جدی» ساخته احمد فاروقی فاجار در جشنواره کن
۱۳۴۴: نمایش مستند «چهره ۷۵» ساخته هژیر داریوش در جشنواره برلین
۱۳۴۵: نمایش مستند «خرمن» ساخته ابراهیم گلستان در بخش مسابقه جشنواره ونیز
۱۳۴۶: نمایش فیلم «سیاوش در تخت جمشید» ساخته فریدون رهنما در بخش مسابقه لوکارنو، برنده جایزه ژان اپستاین
۱۳۵۰: نمایش فیلم «گاو» ساخته داریوش مهرجویی در دو هفته کارگردانان جشنواره کن، مسابقه جشنواره فیلم ونیز (برنده جایزه فیپرشی منتقدان)، نمایش در جشنواره لندن، نمایش در مسابقه شیکاگو (برنده جایزه هوگوی طلایی بهترین بازیگر برای عزت‌الله انتظامی)
۱۳۵۱: نمایش فیلم «پستچی» ساخته داریوش مهرجویی در دوهفته کارگردانان جشنواره کن، بخش فوروم جشنواره فیلم برلین، فیلم افتتاحیه جشنواره فیلم روتردام، نمایش در جشنواره‌های سیدنی و ملبورن و نمایش فیلم کوتاه «رهایی» ساخته ناصر تقوایی در جشنواره کودکان ونیز
۱۳۵۲: نمایش فیلم کوتاه «سفر» ساخته بهرام بیضایی در بخش مسابقه جشنواره شیکاگو (برنده جایزه هوگوی نقره‌ای)
۱۳۵۳: نمایش فیلم «طبیعت بی‌جان» ساخته سهراب شهیدثالث در بخش مسابقه برلین (برنده خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی و جایزه فیپرشی منتقدان)، نمایش فیلم «یک اتفاق ساده» ساخته سهراب شهیدثالث در همان دوره جشنواره برلین در بخش فوروم
۱۳۵۴: نمایش فیلم «درغربت» ساخته سهراب شهیدثالث در بخش مسابقه جشنواره برلین (برنده جایزه فیپرشی منتقدان)، نمایش «شازده احتجاب» ساخته بهمن فرمان‌آرا در بخش دوهفته کارگردانان جشنواره کن، نمایش فیلم «غریبه و مه» ساخته بهرام بیضایی در بخش مسابقه جشنواره قاهره (برنده جایزه ویژه هیئت داوران)
۱۳۵۵: نمایش فیلم «باغ سنگی» ساخته پرویز کیمیاوی در بخش مسابقه برلین (برنده جایزه خرس نقره‌ای بهترین فیلم)
۱۳۵۶: نمایش فیلم «دایره مینا» ساخته داریوش مهرجویی در بخش فوروم جشنواره برلین (برنده جایزه فیپرشی منتقدان)، نمایش در بخش مسابقه جشنواره شیکاگو، نمایش فیلم «بن بست» ساخته پرویز صیاد در بخش مسابقه جشنواره مسکو (برنده جایزه بهترین بازیگر زن برای مری آپیک)
۱۳۵۷: نمایش فیلم «سایه‌های بلند باد» ساخته بهمن فرمان‌آرا در بخش هفته منتقدان جشنواره فیلم کن
در دهه ۶۰ چه گذشت؟
چند سال ابتدایی بعد از انقلاب دوران بی‌برنامگی و مدیریت‌های کوتاه مدت در سینما بود. پس از استقرار تیم فخرالدین انوار، محمد بهشتی و محمدمهدی حیدریان در مدیریت سینما در اوایل سال ۶۲، حضور در جشنواره‌های خارجی به نهاد دولتی تازه تاسیس شده بنیاد فارابی سپرده شد. فیلمی بدون نظر حکومت نمی‌توانست در جشنواره‌های خارجی شرکت کند (این الزام تا اوایل دهه ۷۰ وجود داشت).
برای حضور در جشنواره‌های خارجی ابتدا فیلم‌های ایدئولوژیک و تبلیغاتی انتخاب شدند اما این سیاست با عدم استقبال جشنواره‌ها شکست خورد. حتی جشنواره کم اهمیتی چون تاشکند هم حاضر به نمایش فیلم‌های تبلیغاتی که شعارهای ایدئولوژیک نظام را بازتاب می‌دادند، نشد.
تا نیمه دوم دهه ۶۰ جشنواره‌های معتبر جهانی همچنان فیلم‌های سینماگران شناخته شده دوران قبل را که خارج از ایران ساخته شده بودند، نمایش می دادند. فیلم «فرستاده» ساخته پرویز صیاد در بخش مسابقه دو جشنواره برلین و لوکارنو در سال ۱۹۸۳ به نمایش درآمد و برنده جایزه یوزپلنگ نقره‌ای بهترین فیلم جشنواره لوکارنو هم شد. فیلم «ایست بازرسی» پرویز صیاد هم در بخش مسابقه لوکارنو در سال ۱۹۸۷ نمایش داده شد و فیلم «مهمانان هتل آستوریا» ساخته رضا علامه زاده در جشنواره ونیز در سال ۱۹۸۸ حاضر شد.
مدیران فارابی به این دلیل رویکرد خصمانه نسبت به این جشنواره‌ها داشتند. محمد بهشتی سال ۶۸ در اظهاراتی در جمع دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی جشنواره‌های کم اهمیتی چون ریمینی را از قدیمی‌ترین جشنواره فیلم دنیا، ونیز مهم‌تر دانست و گفت فیلم‌های جشنواره فجر از کن بهتر است.
ماهنامه فیلم در همان مقاطع در سرمقاله‌اش خطاب به مدیران سینمایی نوشت که نباید به دلیل نمایش فیلم‌های سینماگران مخالف جمهوری اسلامی در جشنواره‌های معتبر از حضور در آنها خودداری کرد.
از نیمه دهه ۶۰ مدیران بنیاد فارابی تصمیم گرفتند با اقداماتی چون اجاره سینما در شهرهای مهمی چون لندن و پاریس تلاش کنند نگاه‌ها را متوجه محصولات تولید شده در داخل کنند. آن زمان فیلم‌هایی چون «جاده‌های سرد» ساخته مسعود جعفری‌جوزانی آثار انتخابی برگزیده بودند که هم محصول فیلمسازان بعد از انقلاب بود و هم تبلیغات ایدئولوژیک در آنها نسبت به آثار شعاری کمرنگ‌تر به چشم می‌آمد.
از میانه دهه ۶۰ مدیران فارابی به فکر عرضه آثار فیلمسازان معتبر پیش از انقلاب در جشنواره‌ها افتادند. سه فیلم «دونده» امیر نادری (برنده جایزه در جشنواره سه قاره نانت فرانسه در ۱۹۸۵)، «ناخدا خورشید» ناصر تقوایی (برنده جایزه در جشنواره لوکارنو در ۱۹۸۸) و «خانه دوست کجاست» عباس کیارستمی (برنده جایزه در جشنواره لوکارنو در ۱۹۸۹) نقش مهمی در بازکردن مسیر موفقیت سینمای بعد از انقلاب ایران در جشنواره‌ها ایفا کردند.
کیفیت قابل توجه این فیلم‌ها همزمان با کنجکاوی و علاقه نسبت به آگاهی از آنچه در ایران می‌گذشت نقش مهمی در موفقیت فیلم‌های ایرانی در جشنواره‌ها داشت. در این میان دعوت از مدیران جشنواره‌های خارجی برای سفر به ایران در زمان جشنواره فجر در سال‌های ۶۷ و ۶۸ اتفاق مهم دیگری بود که توانست جشنواره‌ها را متوجه سینمای بعد از انقلاب ایران کند.
به تدریج نگاه‌ها متوجه سینمای ایران شد. مدیران وزارت ارشاد توانستند مخالفانشان را با این توجیه که فیلم‌های ایرانی می‌تواند تصویر زیر فشار نظام در رسانه‌های جهانی را تلطیف کند، راضی کنند. هرچند همچنان تردیدهایی در میان چهره‌های تصمیم‌گیر سیاسی در این زمینه وجود داشت اما نهایتاً آنها هم سود حاصل از این حضور را مهم‌تر از ضررهای ایدئولوژیکش دانستند. بویژه که سینماگرانی نیز که پرچمدار این حضورها بودند مانند عباس کیارستمی با درک حساسیت‌های حکومت از بیان نظرات انتقادی تند خودداری می‌کردند و تلویحاً از پاسخ صریح به سؤالاتی در مورد سانسور و حجاب بازیگران زن فرار می‌کردند.
همه این اتفاقات در حالی رخ داد که سینما در دهه ۶۰ به پناهگاهی برای همه فعالان فرهنگی، هنری و حتی سیاسی تبدیل شده بود که رانده شده از تمام حوزه‌های دیگر نیرو و توانشان را در این بخش گذاشته بودند. نتیجه تراکم این نیرو و استعداد، بالندگی نسبی در مسیر آغاز شده از قبل انقلاب بود.
تعداد قابل توجهی از سینماگران فعلی مانند فاطمه معتمدآریا محصول آن دوران هستند که به هر شکل سیاست‌ها و برنامه‌های مدیران سینمایی آن مقطع را تأیید و در موارد زیادی تمجید می‌کنند. بر این مبنا اظهارنظرهای اخیر نمی‌تواند تعجب برانگیز باشد.
