شیرین نشاط و ام کلثوم؛ هنرمند زن، خانواده و تبعید

تازه‌ترین فیلم شیرین نشاط «در جست‌و‌جوی ام کلثوم»، در سالی که آخرین روزهایش را طی می‌کنیم، سفرهای جشنواره‌ای مختلفی را برای سازنده‌اش رقم زد؛ از جمله حضور در جلسه «برخورد نزدیک» در جشنواره جهانی فیلم رم که در آن این هنرمند ایرانی ساکن آمریکا درباره دنیای خودش و چند و چون فیلم ام کلثوم برای مخاطبان ایتالیایی این جلسه سخن گفت.

نشاط که دهه‌هاست در آمریکا اقامت دارد، هنرمند پرتکاپویی است که با عکس‌ها و ویدئوآرت‌های خود شهرت جهانی‌اش را رقم زد و با اولین فیلم بلندش، «زنان بدون مردان» بر اساس داستانی از شهرنوش پارسی پور، ستایش شد و جایزه بهترین کارگردانی را در جشنواره ونیز سال ۲۰۰۹ از آن خود کرد؛ فیلمی دیدنی با فضاسازی خیره‌کننده که نشان از دقت و وسواس یک عکاس داشت.

دومین فیلم او «در جست و جوی ام کلثوم»، درباره خواننده مشهور جهان عرب، با یک فاصله چند ساله عرضه شد و از جهت فضاسازی و روایت، با اولین اثر این هنرمند فاصله داشت و بیشتر به فیلمی شخصی بدل شده بود درباره چالش خود فیلمساز برای ساختن فیلمی درباره ام کلثوم.

نشاط درباره ساخت این فیلم در جشنواره رم گفت « رازی را به شما بگویم: وقتی شروع کردم به ساخت این فیلم فکر می‌کردم دارم فیلمی درباره یک قهرمان می‌سازم، درباره یک شمایل. بعد فهمیدم که او شمایلی است که من نمی‌توانم به درونش نفوذ کنم. او هنرمندی بود که احساساتش را با مخاطبش قسمت می‌کرد و خیلی‌ها با او اشک می‌ریختند. این فیلم چالش من را با خودم برای شناخت این هنرمند به نمایش می‌گذارد. یعنی فیلم درباره غیرممکن بودن ساخت فیلم کاملی درباره یک هنرمند است».

بازیگرانی با ملیت‌های گوناگون و عواملی از کشورهای مختلف در این فیلم نسبتاً پرخرج با نشاط همکاری کرده‌اند: «من وقتی کارم را به عنوان هنرمند شروع کردم، در جلوی دوربین یک عکاس ظاهر شدم و از او خواستم که از من عکس بگیرد. کار من با همکاری با دیگران آغاز شد. برای همین با کار تیمی خیلی راحت هستم. وقتی با کسانی که در موسیقی، عکاسی یا طراحی رقص تجربه دارند کار می‌کنم از آنها یاد می‌گیرم و بسیار کمکم می‌کنند. خیلی کم پیش می‌آید که تنها کار کنم، فقط زمانی که خط یا عکاسی کار می‌کنم. من فقط بلدم که با تیم کار کنم. در فیلم ام کلثوم فیلمی را به عربی کارگردانی کردم در حالی که عربی بلد نیستم و با بازیگرانی از فلسطین، تونس، مصر، مراکش، لبنان، ایران، آلمان، فرانسه و ایتالیا کار را پیش بردم. برای من کار کردن با کسانی از کشورهای مختلف مثل هوایی شده برای تنفس، و نمی‌دانم به غیر از این چطور می‌شود کار کرد».

نشاط درباره ام کلثوم می‌گوید: « فکر می‌کنم ام کلثوم این روزها نمادی است از جهان عرب و خاورمیانه که از نظر سیاسی بسیار از هم گسیخته شده با شیعه و سنی بودن، یهودی بودن یا مسیحی بودن. تنها چیزی که تمام خاورمیانه بر آن اتفاق نظر دارد عشق به ام کلثوم است؛ این برای یک هنرمند زن شگفت‌انگیز است که بشود نماد یک اتحاد. می خواستم به تماشاگر غربی بگویم که ما در خاورمیانه جامعه غنی و جهانی‌ای داریم و یک زن پیشگام فرهنگ ما شده است».

اما زن هنرمند و مفهوم خانواده هم به یکی از اصلی‌ترین وجوه قصه فیلم بدل شده: « فکر می‌کنم بخشی از مایه فیلم مایه‌ای جهانی است، در این مورد که یک هنرمند زن چطور می‌تواند در برزخ انتطارات سنتی مثل داشتن خانواده و فرزند، و وقف کردن خودش به هنر تعادل ایجاد کند. فکر می‌کنم این موضوعی جهانی است که تا به امروز ادامه داشته. این فیلم درباره یک هنرمند کوچک ایرانی است که به طرف بالا، به یک شمایل موفق مصری نگاه می‌کند و سعی می‌کند یاد بگیرد».

نشاط خود را ترکیبی از هنرمند غربی و شرقی می‌داند: «بهترین نوعی که می‌توانم طرز تفکر و کارم را توضیح دهم این است که به شکلی من در لبه شرق و غرب هستم؛ درغرب تحصیل کرده‌ام در رشته تاریخ هنرو درباره هنر کلاسیک غرب می‌دانم، اما قلب من در خاورمیانه است و احساسات و ساختار من اسلامی-ایرانی است و کسی که الان هستم ترکیبی است از آن. من همیشه به مخاطب‌های مختلفی فکر می‌کنم و برایم ممکن نیست که اثری کاملاً ایرانی یا کاملاً غربی خلق کنم. برای من طبیعی است که مثلاً اثری غربی بسازم با حضور ناتالی پورتمن و بعد بروم مصر درباره ام کلثوم فیلم بسازم. این شده است شیوه زندگی من به عنوان هنرمندی در تبعید».