پایگاه داده باز ایران،پروژه نوآوری است برای جمع‌آوری داده‌های مربوط به ایران در یک جا و ارائه آنها در قالب‌هایی که به راحتی قابل دسترس باشند. رادیو فردا با همکاری این نهاد مجموع مقالاتی را منتشر می‌کند.
در خاطره جمعی ایرانیان دو نکته در مورد خانه‌ها به‌نظر قطعی می‌رسد. اینکه خانه‌های قدیمی از خانه‌های جدید و خانه‌های روستایی از خانه‌های شهری بزرگ‌تر است. اما آیا این تصورات به‌واقع درست است؟ پاسخ هرچه که باشد اهمیت آن در این است که مساحت منزل مسکونی نشانه‌ای از وضعیت رفاهی خانواده‌ها است.
در این یادداشت کوتاه برای پاسخ به این سوال، ابتدا آماری را بررسی خواهیم کرد که مرکز آمار ایران سالانه از سطح زیربنای واحدهای مسکونی مورد استفاده خانوار منتشر می‌کند. متاسفانه اگرچه قدمت طرح آمارگیری از هزینه درآمد خانوار در مرکز آمار ایران به سال ۱۳۵۲ می‌رسد، اما آمار مربوط به سطح زیربنای واحدهای مسکونی از سال ۱۳۸۶ به اقلام آمارگیری اضافه شده است. بررسی آمار موجود در بازه زمانی هشت ساله ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳ در مناطق مختلف شهری و روستایی ایران به ما نشان خواهد داد که از قضا هر دو تصور فوق می‌تواند نادرست باشد. به‌طوری که متوسط متراژ خانه‌های شهری از خانه‌های روستایی بزرگ‌تر است و هرچه در زمان جلوتر آمده‌ایم نیز مساحت خانه‌ها بیشتر شده است.
همچنین در انتهای این مطلب اشاره‌ای کوتاه به تفاوت مساحت منزل مسکونی در سه دهک ضعیف جمعیتی با متوسط کشوری خواهیم کرد. تفاوت‌هایی که گرچه در گذر زمان رو به کاهش داشته است، اما همچنان به ما یادآوری خواهد کرد که بسیاری از اوقات پشت اعداد متوسط، دریایی از تفاوت‌ها و اختلاف‌های طبقاتی قابل مشاهده است.
وضعیت در مناطق شهری
نمودار ۱ روند تغییرات مساحت زیربنای واحدهای مسکونی مورد استفاده خانوارهای شهری را از سال ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳ به تصویر کشیده است. همانگونه که مشاهده می‌شود در این مناطق محسوس‌ترین تغییر در جایی رخ‌داده است که سهم واحدهای مسکونی با مساحت زیر ۵۰ مترمربع کاسته شده و به سهم واحدهای ۷۵ تا ۱۰۰ مترمربع اضافه شده است. تغییری که در کنار کاهش مداوم بعد خانوار در سال‌های اخیر می‌تواند نشانه‌ای از افزایش فضای سرانه در اختیار خانواده‌ها باشد.
از سوی دیگر درصد خانه‌های با مساحت بیشتر از ۱۵۰ متر نیز در این زمان کاهش یافته و از تقریبا۱۰ درصد به حدود ۷ درصد رسیده است. در مجموع به نظر می‌رسد در مناطق شهری سرانه زیربنای مسکونی در حال افزایش بوده است. اگرچه در سال ۱۳۹۳ کماکان حدود ۱۱ درصد از خانوارهای شهری ایرانی در واحدهایی با کمتر از ۵۰ مترمربع مساحت سکونت داشته‌اند.
وضعیت در مناطق روستایی
در مناطق روستایی ایران بر خلاف تصور رایج شهری‌ها از خانه‌های بزرگ و باصفای روستاییان، متراژ متوسط منازل مسکونی از مناطق شهری کمتر بوده است. به‌نحوی که خانه‌های با زیربنای بیش از ۱۵۰ متر کم‌ترین سهم را در کل مسکن خانوار روستایی داشته است. از سوی دیگر هم اگر در سال ۱۳۸۶ تنها ۱۱ درصد خانه‌های شهری زیر ۵۰ مترمربع مساحت داشته‌اند این رقم در مناطق روستایی بیش از دو برابر بوده و نزدیک به ۲۶ درصد بوده است. نگاهی به آمارهای سال ۹۳ نشان می‌دهد که اگرچه سهم واحدهای زیر ۵۰ متر کاهش یافته و به حدود ۱۹ درصد رسیده است اما این میزان همچنان تقریبا دو برابر مورد مشابه در مناطق شهری است.
در عین حال در مناطق روستایی نیز مانند مناطق شهری، سهم واحدهای مسکونی با مساحت بین ۷۵ تا ۱۰۰ متر در این بازه زمانی هشت ساله در حال افزایش بوده است و حدود هفت درصد افزایش یافته است.
وضعیت در دهک‌های پایینی
بررسی زیربنای واحدهای مسکونی مورد استفاده سه دهک کم‌درآمد جامعه ایران می‌تواند تصویری از شکاف طبقاتی در این موضوع خاص را نیز به ما نشان دهد. داده‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۳۸۶ و در میان سه دهک کم درآمد شهرنشین، از هر ۱۰ خانوار ۴ تایشان در منازلی با مساحت کمتر از ۵۰ مترمربع زندگی می‌کردند. اما در سال ۱۳۹۳ از هر ۱۰ خانوار در این سه دهک، ۲ خانوار در واحدهای زیر ۵۰ متر ساکن بوده‌اند. اعدادی که نشان‌دهنده بهبود کلی وضعیت این خانوارها در فاصله سال‌های فوق است، اگرچه همچنان وضعیت در این سه دهک با میانگین کل فاصله‌ای فراوان دارد.
در مناطق روستایی ایران وضعیت بدتر بوده است. در ابتدای دوره نیمی از خانواده‌های سه دهک کم‌درآمد و در انتهای دوره در سال ۱۳۹۳ نیز همچنان ۴۰ درصد این خانوارها در مسکن زیر ۵۰ متر سکونت داشته‌اند.
جمع‌بندی
بررسی‌های فوق از سطح زیربنای واحدهای مسکونی در مناطق شهری و روستایی ایران در مجموع به ما نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳ از سهم واحدهای بسیار کوچک کمتر از ۵۰ متر کاسته شده و بر سهم واحدهای متوسط با متراژی بین ۷۵ تا ۱۰۰ مترمربع افزوده شده است. امری که هم در مناطق شهری و هم در مناطق روستایی رخ‌داده است و نشان می‌دهد رونق ساخت و ساز در این سال‌ها سرانه فضای در اختیار خانواده‌ها را به طور نسبی افزایش داده است.
با این حال و با وجود این روند کاهشی هنوز تعداد قابل توجهی از خانواده‌های کم‌درآمد ایرانی در منازلی زیر ۵۰متر زندگی می‌کنند که شمار آنها به‌ویژه در مناطق روستایی چشمگیر است.
این گزارش با استفاده از این داده‌ها از پایگاه داده باز ایران نوشته شده است: :
درصدخانوارها‌یشهریبرحسبسطحزيربنایمحلسكونتخانواردرهريکازدهک‌هایهزينهسالانهدرطیسال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳
درصدخانوارها‌یروستاییبرحسبسطحزيربنایمحلسكونتخانواردرهريکازدهک‌هایهزينهسالانهدرطیسال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۳
