الگا توکارچوک؛ یک زن عارف با آرایش جامائیکایی

الگا توکارچوک نویسنده نسبتاً جوانی است، اما یک سال دیر به جایزه نوبل خود رسید. او پانزدهمین زن، پنجمین لهستانی و دومین زن لهستانی در میان بیش از صد برنده جایزه نوبل ادبیات است که توانسته «جام مقدس» نویسندگان را از آن خود کند.

ماتس مالم، دبیر آکادمی نوبل، دلیل اعطای جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۱۸ به توکارچوک را «تخیل روایی» او دانسته «که همراه با شوری همه‌جانبه، نماد عبور از مرزها، به مثابه شیوه‌ای از زندگی است».

الگا توکارچوک ۵۷ ساله که تقریباً یک نسل جوان‌تر از پیتر هانتکه ۷۶ ساله، برنده جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۱۹ است، پیش از آنکه جایزه نوبل را به دست آورد، در میان نویسندگان هم‌نسلش در لهستان، از شهرت جهانی برخوردار بود و آثارش فراتر از مرزهای وطنش ستایش شده بود.

او که این روزها در شهر دوسلدورف آلمان به سر می‌برد، پس از اعلام نامش به عنوان برنده جایزه نوبل ادبیات، به آژانس خبری تی‌تی سوئد گفت: «شگفت‌زده و خوشحالم، برای من دریافت جایزه در زمانی که آکادمی نوبل وارد دوران جدید خود می‌شود، خیلی مهم است».

توکارچوک همچنین در گفت‌وگو با یک روزنامه لهستانی، از اهدای جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۱۹ به پتر هانتکه که همزمان با اهدای جایزه به او اعلام شد، استقبال کرد و این دو جایزه را ستایش آکادمی نوبل از ادبیات اروپای مرکزی دانست.

نویسنده بدون زندگی‌نامه

الگا توکارچوک خودش را همچون آدمی «بدون زندگی‌نامه» توصیف می‌کند: «من دارای زندگی‌نامه مشخص و شفافی نیستم که بتوانم آن را به شیوه‌ای جذاب بازگو کنم. من از شخصیت‌هایی تشکیل شده‌ام که از ذهنم بیرون کشیده‌ام و آنها را خلق کرده‌ام. من همه آنها هستم. [در واقع] زندگی‌نامه من لایه‌ لایه‌ است».

الگا توکارچوک، در ۲۹ ژانویه سال ۱۹۶۲ در شهر سولِخوف در غرب لهستان، از پدر و مادری معلم به دنیا آمد. او در دانشگاه ورشو روان‌شناسی خواند و به آثار کارل یونگ علاقه‌مند شد.

مدتی به عنوان روان‌درمانگر در شهر واوب‌ژیخ در جنوب غربی لهستان مشغول کار شد و همزمان کار نوشتن را نیز آغاز کرد.

توکارچوک پیش از آنکه نوشتن داستان را آغاز کند، مجموعه‌ای از شعرهایش را در سال ۱۹۸۹ در لندن به چاپ رساند.

در سال ۱۹۹۷، پس از آن که اولین کتاب‌هایش با استقبال مواجه شد، به روستایی در کوهستان نزدیک مرز چک رفت و وقت خود را کاملاً وقف نوشتن و ادبیات کرد. شاید این نزدیک مرز بودن نیز برای او یک «نشانه» باشد.

آثار توکارچوک که نزدیک به ۲۰ جلد کتاب است و در لهستان پرفروش شده، تا پیش از اهدای نوبل به او، به ۲۵ زبان ترجمه شده بود و انتظار می‌رود با جایزه نوبلی که گرفته، موجی از ترجمه آثارش به زبان‌های دیگر از جمله فارسی به راه افتد.

این آثار، هم شامل حکایت‌های فلسفی می‌شود مثل «بچه‌های سبز» (۲۰۱۶)، هم رمان پلیسی-تمثیلی مثل «روی استخوان‌های مردگان» (۲۰۱۰) و هم رمان تاریخی حجیم مثل «کتاب‌های یاکوب».

«کتاب‌های یاکوب» در سال ۲۰۱۴ برای دومین بار برای نویسنده‌اش جایزه نایک (Nike) معتبرترین جایزه ادبی لهستان را به ارمغان آورد. توکارچوک پیشتر در سال ۲۰۰۸ برای کتاب «پروازها» برنده چنین جایزه‌ای شده بود.

همچنین انتشار ترجمه سوئدی «کتاب‌های یاکوب»، هم برای نویسنده و هم برای مترجمش، جایزه تئاتر شهر استکهلم را به همراه آورد. توکارچوک در آن زمان گفت: «انگار که جایزه نوبل را به دست آورده‌ام.»

این کتاب در فرانسه نیز جایزه فمینای خارجی را به دست آورد. او، به عنوان اولین نویسنده لهستانی، جایزه معتبر بوکر را نیز در سال ۲۰۱۸ برای رمان «پروازها» از آن خود کرده است.

این نویسنده همچنین بر اساس رمان «روی استخوان‌های مردگان» به طور مشترک فیلمنامه فیلم «ردپا» را نوشت که در ژانری مهیج، درام و معمایی به کارگردانی آگنیشکا هولاند ساخته و در سال ۲۰۱۷ به نمایش درآمد.

این فیلم همان سال در جشنواره برلین جایزه آلفرد بوئر را به دست آورد و به عنوان نماینده سینمای لهستان به بخش خارجی جایزه اسکار معرفی شد.

او که دارای یک فرزند پسر است، در آپارتمانی در ورشو و همچنین خانه‌ ییلاقی خود زندگی می‌کند و بیشتر اوقات نیز در سفر است.

نویسنده عارف

الگا توکارچوک که در ادبیات بسیار متأثر از ویلیام بلیک، شاعر انگلیسی، بوده، در آثارش خواننده را در جهانی چندوجهی که واقعیت و فراواقعیت در هم آمیخته شده، به جست‌وجوی حقیقت می‌کشاند.

همچنین برخی از منتقدان معتقدند که آثار توکارچوک در جهانی شاعرانه خلق شده که تعقل و نابخردی را در هم می‌آمیزد و بدون آن که به نقطه، محور یا جهان‌بینی خاصی تکیه کند، در یک حرکت دائمی است.

این در حالی است که، از نظر ظاهری، داستان‌های توکارچوک به گفته خودش «خیلی محلی» است؛ به این معنی که ماجراها در شهرهای کوچک و روستاهای لهستان روی می‌دهد.

همچنین شخصیت‌های داستان‌های او زندگی خطی و ساده‌ای ندارند. توکارچوک، گاه با درآمیختن ویژگی‌های مختلف و گاه متضاد، شخصیت‌هایی معمایی و اسرارآمیز خلق کرده است.

کینگا دونین، نویسنده و منقد ادبی زن لهستانی (Kinga Dunin)، معتقد است که الگا توکارچوک «عارفی» است که در جست‌وجوی دائمی حقیقت است؛ «حقیقتی که فقط می‌توان در حرکت (طریقت) و در رعایت نکردن مرزها به آن رسید».

این منتقد ادبی تأکید می‌کند که از نظر توکارچوک «تمام فرم‌ها، تشکیلات و زبان‌های ثابت، نوعی مرگ است».

رمان «پروازها» یکی از مهم‌ترین آثار الگا توکارچوک به شمار می‌رود که جوایز مهمی نصیب او کرد. نویسنده در این رمان، یک فرقه روس در قرن سیزدهم میلادی را به تصویر می‌کشد که پیروانش برای دوری از عذاب الهی، یک حرکت همیشگی را توصیه می‌کنند.

نویسنده طرفدار محیط زیست

الگا توکارچوک از نظر سیاسی چپگرا، از نظر اجتماعی فعال محیط زیست، و از نظر زندگی شخصی یک گیاه‌خوار است.

در حالی که اکنون حزب «قانون و عدالت» (PiS)، یک حزب راست‌گرای محافظه‌کار ملی و دموکراتیک مسیحی، بیشترین کرسی را نسبت به دیگر احزاب در پارلمان لهستان در اختیار دارد، او منقد جدی سیاست‌های کنونی دولت لهستان است.

کتاب‌های الگا توکارچوک در کشورش پرفروش است، اما گاهی نظیر «کتاب‌های یاکوب» حملات ملی‌گرایان را به دنبال داشته است.

پس از آنکه او در سال ۲۰۱۵ در تلویزیون دولتی لهستان اسطوره یک لهستان مداراگر و باز را به چالش کشید، دشمنانش او را به دلیل «بی‌آبرو کردن لهستان و لهستانی» به مرگ تهدید کردند، به طوری که او مجبور شد برای حفظ جانش محافظ داشته باشد.

جایزه نوبل ادبیات، در آستانه برگزاری انتخابات پارلمانی لهستان، به الگا توکارچوک اهدا شد. این انتخابات روز یکشنبه سیزدهم اکتبر برگزار می‌شود.

توکارچوک گفت که لهستانی‌ها باید در این انتخابات، «بین دموکراسی و اقتدارگرایی» یکی را انتخاب کنند. او تأکید کرد که این انتخابات از زمان سقوط کمونیسم در سال ۱۹۸۹ تاکنون، «مهم‌ترین انتخابات لهستان» است و در شکل دادن به آینده دموکراسی در این کشور نقشی «سرنوشت‌ساز» دارد.

برنده نوبل ادبیات سال ۲۰۱۸ گفت: «ما مقابل این انتخاب قرار گرفته‌ایم که آیا لهستان از اروپا جدا می‌شود و خودش را از ارزش‌های دموکراتیک کنار می‌گذارد. من فکر می‌کنم که این انتخابی میان دموکراسی و اقتدارگرایی است».

این نویسنده لهستانی از حزب خاصی نام نبرده، اما واضح است که هم‌وطنانش را به رأی دادن به احزاب مخالف دولت فرامی‌خواند. با این حال بر اساس نظرسنجی‌ها، حزب «قانون و عدالت» با اختلاف زیادی در صدر قرار دارد.

همچنین پیوتر گلینسکی، سیاستمدار راستگرا و وزیر فرهنگ دولت کنونی لهستان، پس از اعلام اهدای جایزه نوبل به توکارچوک گفت که تاکنون نتوانسته کتابی از این نویسنده را تا انتها بخواند و قول داد که روزی چنین کند.

وزیر فرهنگ لهستان به خبرنگاران گفت: «من تلاش کرده‌ام، اما هرگز موفق نشدم [خواندن] یکی از آنها را تمام کنم.» با این حال، او اهدای نوبل ادبیات به یک نویسنده لهستانی را نشانه‌ای دیگر برای ستایش جهان از ادبیات لهستان دانست.

در مقابل، دونالد توسک، سیاستمدار لهستانی و رئیس شورای اروپا که از مخالفان سرسخت محافظه‌کاران کشورش به شمار می‌رود، در توئیتر نوشت که همه کتاب‌های الگا توکارچوک را خوانده است.

او نوشت: «الگای عزیز، صمیمانه‌ترین تبریک‌ها! من به عنوان لهستانی و خواننده وفادار [به تو] که از ابتدا تا انتها همه [کتابهایت] را خوانده، در بروکسل به تو افتخار می‌کنم.»

خود الگا توکارچوک درباره این دودستگی میان خوانندگانش در لهستان با فروتنی گفته است: «خوانندگانی هستند که اینها [نوشته‌هایم] برایشان خسته‌کننده است و با مزاجشان سازگار نیست». او تأکید کرد: «همه مجبور نیستند کتاب‌های مرا بخوانند».

با این حال، شهرداری ورشو پس از اهدای جایزه نوبل ادبیات به توکارچوک اعلام کرد که اگر مسافری کتابی (چاپی یا الکترونیک) از این نویسنده همراه خود داشته باشد، به مدت سه روز (تا یکشنبه) استفاده از وسایل نقلیه عمومی برای او رایگان خواهد بود.

رئیس دفتر رسانه‌های شهرداری ورشو گفت: «از همان روز پنج‌شنبه که از اهدای جایزه نوبل به الگا توکارچوک باخبر شدیم، خواستیم که خوشحالی‌مان را با همه ساکنان شهرمان به اشتراک بگذاریم.»

پیشتر نیز الگا توکارچوک به عنوان شهروند افتخاری ورشو انتخاب شده بود. او خود درباره این شهر ۶۵۰ هزار نفری گفته که «ورشو یکی از زیباترین و مهم‌ترین شهرهای اروپاست».

الگا توکارچوک همیشه یک دردلاک (نوع خاصی گیس‌باف) بر سر دارد که کار یک آرایشگر جامائیکایی در بانکوک است. شاید، با این ظاهر، او سرسختانه به دنبال تکثرگرایی‌ای است که به‌نظرش در جامعه لهستان سرکوب شده است.

آکادمی نوبل این امتناع از یکسان‌سازی را ستایش کرده است.